Uzaqdan başıqarlı dağlar görünür, fikirləşirik, yəqin, 20 dəqiqəyə kənddə olarıq. Yolu getdikcə görünən dağın dibi daha da uzaqlaşır, dağlar görünsə də, yolumuzun uzaq olduğunun fərqinə varırıq. Keçiliyə çatmağımız bir saatdan bir qədər çox vaxt apardı: ilk evlər görünür, ələlxüsus, bacalarından çıxan duman havanın hələ də soyuqluğundan xəbər verir. Kəndə yaxınlaşdıqca havanın sərinliyini və dağların ətəyində olan qarı sovurub insanın üzünə çırpan küləyi hiss edirsən. Günəşli yaz günü olsa da, qışın nəfəsi hələ də duyulur. Dağların döşündə ağacların yeni açılmış yaşıl rəngli yarpaqları, bəzilərinin ağ çiçəkləri, əriyən qarın hündürlükdən özünə şırım açaraq şırıltı yaratması, boylanan günəşin rənglərini özündə ehtiva edən havanın təmizliyi füsunkar təbiət harmoniyası yaradır.
Kəndin mərkəzinə doğru getdikcə evlərin də sayı çoxalır, evlər təpələrin üzərində pilləli şəkildə tikilib, damları fərqli örtüklərlə örtülüb, tikililər isə, sadəcə, çay daşındandır. Deyirlər, buradakı evlərin əksəriyyətinin yaşı 100 ili haqlayıb. Evlərin həyətində axan suları, təmizlənərək yandırılan quru otlardan çıxan dumanı və heyvandarlıqla məşğul olan insanları görmək mümkündür. Və bir də yazın gəlişini səbirsizliklə gözləmiş, günəş altında oynayan uşaqları... Təəccüblü və maraqlı baxışlarla bizi sezirlər.
Keçilidə hər şey əsrlər öncəni xatırladır, sanki nağıllarda təsəvvür etdiyin evləri, başı buludlara söykənən dağları görmək mümkündür. Kənd sakinləri bizdən fərqli olaraq qış geyimindən çıxmayıb.
Kəndin mərkəzi meydanında bir neçə ağsaqqal bizi görərək yaxınlaşır. Yad adama ehtiram əlamətidir bu hərəkət, qonaqpərvərlik göstərirlər. “Qonağımız olun”, – deyirlər. “Kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndə ilə görüşəcəyik”, – deyirik, bu zaman cavan bir oğlan yaxınlaşır: “Sizinlə telefonda danışan mən idim”. Məlum olur ki, nümayəndənin müavinidir – Əli Zeynalov. Uzun illərdir, tanıyırmış kimi söhbətləşirik, kəndin tarixi haqqında danışır, deyir ki, kənd ağsaqqalları bu barədə çox məlumatlıdırlar. Onlar, adətən, kəndə aid olan bütün xüsusiyyətləri hər kəsə çatdırmaq istəyirlər, elə yerli sakin Əli Əliyev kimi. Deyir ki, bu kəndin adının mənşəyi yer səthinin quruluşu, iqlim şəraiti ilə əlaqədar “keçid” şəklində mənalandırılır ki, bu mülahizə də Keçili kəndinin keçmiş adının Zimmi keçidi olması ehtimalını artırır: “keçid” sözü isə “bir yerdən başqa yerə keçmək üçün yol”, “keçəcək”, “iki dağ arasında olan dar boğaz” mənasında işlənir və Zimmi keçidi adı yer səthinin quruluşu ilə bağlı dağ ortası, iki dağ arasında olan yer, məkan mənasını verir. Zəngəzur silsiləsinin yamacında yerləşən bu qədim yurd yeri əvvəllər Xaraba Keçil kənd yeri olub, orada yerləşib. Elə Keçil qəbiristanlığı və başqa maddi mədəniyyət abidələri burada yaşayışın qədimdən mövcud olduğunu təsdiqləyir. Hə, bir də kəndin mərkəzindəki qədim məscid binası. Sakinlər deyir ki, bu binadan sovet dövründə anbar kimi istifadə edilsə də, sonra yenidən təmir olunub və istifadəyə verilib.
Bir keçid kəndidir bura, Zəngəzura keçid. Özünün yaylaqları, çoxsaylı bulaqları ilə tanınır. Deyilənə görə, Keçilidə Hacılı, Əşkaflı, Sofulu, Alməmmədli, Zeynalxanlı, Qızıllı, Hacı Ələkbər adlı türkdilli Oğuz tayfaları yaşayıb. Günəşin qızmarı soyumadan Əli Zeynalov bizi yaxınlıqda görünən Camaldağ tərəfə aparır. Bununla yanaşı, kəndin məhəllələri ilə tanış oluruq: palçıq kərpicdən, çay daşlarından divarlar, kobud daşlar döşənmiş yollar, çəpərə alınmış samanlar, ağaclardan budanmış odunlar, ensiz küçələr, rəngsiz divarlar, küçədə gəzişən pişiklər, toyuq-cücələr, tarixin izlərini daşıyan köhnə evlər və daha nələr-nələr. Kəndin yol kənarlarında özünün əzəməti ilə seçilən cəviz ağacları sıralanıb, həyətlərdə isə meyvə ağacları üzərində yeni açmış çiçəklər əlavə gözəllik bəxş edir. Həyətlərə borularla bulaqlardan çəkilən su kənd sakinlərinin bu yöndən korluq çəkmələrinə imkan vermir. Yuxarı qalxdıqca hava daha da soyuyur, meyvə ağaclarının üzərində çiçəklər görünmür, lakin dağ yamaclarının yaşıllığı göz oxşayır. Həmsöhbətim deyir ki, kəndin aşağı hissəsində ağaclar çiçək açanda yuxarı hissəsində hələ də soyuq olur. Elə buna görə də kəndin adı ilə tanınan məhəllələri var: Zoğala, Alməmmədli, Şorçay, Aşağı məhəllə, Yuxarı məhəllə, Quzey məhəllə. Sonuncu məhəllə daha çox diqqətimizi cəlb edir. Sakinlər deyir ki, kəndə ilk qar ora yağar və yalnız yazın son günlərində əriyər.
Keçili kəndi muxtar respublikanın əksər yaşayış məskənləri kimi, bağ-bağatlı, təmiz havalı, səfalıdır, insanları isə mərddir. Məhəllələrin dolanbac yollarına baxıb düşünürsən: Keçilini belə mərd edən, insanlarını qorxmaz yaradan da elə bu yollardır. Bəlkə, bu səbəbdəndir, sovet rejiminə qarşı ilk dəfə mübarizəyə başlayan bölgələrdən biri olub Keçili. Həmin dövrdə sadə kənd camaatı silaha sarılaraq sovet hökumətinə qarşı böyük bir hərəkata başlayıb və bu hərəkat tarixə Qaçaq hərəkatı kimi düşüb. Maraqlı nüans bu hərəkata sonradan muxtar respublikanın bütün bölgələrinin qoşulması və hərəkata gənclərin başçılıq etməsi idi. Amma 1934-cü ilin payızında sovet hökuməti bu üsyanı çox amansızlıqla yatırmış, ədalət, müstəqillik, azadlıq istəyən insanların çoxunu isə Vətən xaini adıyla güllələmişlər.
Artıq geri qayıtmaq vaxtıdır, havanın sərinliyi yerini artıq sərt küləyə verib, köhnə məhəllələri gəzərək vaxtın necə keçdiyini hiss etməmişik. Mal-qara çöldən qayıdır, sanki “evlərini” tanıyırmış kimi yanımızdan saymazyana keçir. Kəndin meydanına qayıdırıq, yenə də unudulmayan bir adətlə üzləşirik: yaşlı insanlar oturub gəlib-gedənlə hal-əhval tutur, necə gəzdiyimizi soruşurlar. Cavabımız isə belə olur: “Keçili təkcə yaşayış məskəni deyil, həm də muxtar respublika tarixini, mədəniyyətini özündə birləşdirən, bunu qoruyub saxlayan bir sərhəd bölgəmizdir. Keçmiş və gələcəyin harmoniyasını özündə qoruyub saxlayan bir KEÇİDdir”.
Ceyhun MƏMMƏDOV
