Bura keçmişin sığınağıdır. Zamanın gərdişi ötdükcə, dövranın hökmü dəyişdikcə burada qorunan tariximiz gələcəyin ən qiymətli xəzinəsinə çevrilir. Bu yer yalnız məlumatların saxlanc yeri deyil, həm də insanların yaşadığı dövrün, düşüncələrin, arzuların, istəklərin, hisslərin, həyəcanların, bəzən də qorxuların izlərini qoruyan və o izləri bu günə daşıyan zamanın təkamülüdür. Buradakı hər bir sənəd bir dövrün yadigarı, xalqımızın yaddaşıdır. Bu yadigarlar isə neçə-neçə əsrlər, qərinələr sonraya işıq salır. Ulu yurdumuz Naxçıvanın keşməkeşli tarixinin qapılarını üzümüzə açan bu sirli aləm 1925-ci il, dekabr ayının 13-də yaradılan, bu il 100 yaşını qeyd edən Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Arxiv İdarəsidir. Burada olarkən ən təsirli məqamlardan biri Azərbaycanın qurucusu dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin 1939-cu illərdə Naxçıvan Pedaqoji Texnikumunda təhsil aldığı dövrdə onun adının yer aldığı qiymət cədvəli ilə tanışlığım oldu. Cədvəldə əl yazısıyla qeyd olunan “Əla, əla, əla…” sözü sıradan bir “əla” deyildi, bu söz onun uzaqgörən siyasəti ilə Azərbaycanın gələcəyi üçün həyata keçiriləcək əla islahatların xəbərçisi idi. 

Bizi dəyərli mənbələrlə Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Arxiv İdarəsinin rəisi Mehman Məmmədov tanış etdi. Onunla söhbətimiz səmimi olduğu qədər, həm də çox maraqlı idi; bir neçə saatın necə keçdiyinin fərqində belə olmadıq. Mehman müəllimin sözlərinə görə, ölkəmizdə arxiv işinin təşkili 1920-ci ilin dekabrından başlayır. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanovun imzaladığı “Vahid dövlət arxiv fondunun yaradılması və Xalq Maarif Komissarlığı yanında Mərkəzi Dövlət Arxivinin təşkili haqqında” dekreti əldə rəhbər tutan Naxçıvan MSSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi 1925-ci ildə Naxçıvan MSSR-də Mərkəzi Dövlət Arxivinin yaradılması haqqında Qərar qəbul edib. Naxçıvan MSSR Mərkəzi Dövlət Arxivi Naxçıvan MSSR Xalq Maarif Komissarlığının tərkibində fəaliyyət göstərib, Azərbaycanda arxiv orqanlarının yenidən təşkili ilə əlaqədar 1930-cu ildə Naxçıvan MSSR Mərkəzi Dövlət Arxivi fondu təşkil edilib. 1960-cı ilə qədər Arxiv İdarəsi və Mərkəzi Dövlət Arxivi Naxçıvan MSSR Xalq Daxili İşlər Komissarlığının tabeliyində olub. XX əsrin 60-cı illərində muxtar respublikada bu təşkilat Daxili İşlər Nazirliyinin tabeliyindən çıxarılıb Nazirlər Sovetinin tabeliyinə verilib. 
Naxçıvan Arxiv İdarəsinin rəisi deyir ki, dövlət arxivlərinə əsl qayğı Ulu Öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi ilə başlayıb. Arxiv sənədlərinə nəzər salsaq, görərik ki, Ümummilli Liderin gənclik dövrünün bir neçə ili Naxçıvan Dövlət Arxivi ilə bağlı olub. Belə ki, 15 oktyabr 1941-ci il tarixdə 80 nömrəli əmrlə Naxçıvan MSSR Xalq Daxili İşlər komissarının razılığı ilə Əliyev Heydər Əlirza oğlu Naxçıvan MSSR Xalq Daxili İşlər Komissarlığının Mərkəzi Dövlət Arxivinə elmi işçi vəzifəsinə qəbul olunub, 
6 iyun 1942-ci il tarixli 121 nömrəli əmrlə Dövlət Arxivinin Məxfi şöbəsinə müdir vəzifəsinə təyin edilib. O, burada uzun illər Naxçıvan Arxiv İdarəsinə rəhbərlik etmiş Paşa Əhmədov, Kərim Bayramov və başqaları ilə çiyin-çiyinə çalışıb, Dövlət Arxivində işlədiyi müddətdə respublikada, o cümlədən Ordubad, Culfa, Əbrəqunus rayonlarında arxivlərin qaydaya salınmasında, təşkilatlarda yaranmış sənədlərin arxivə təhvil verilməsində xüsusi xidmətlər göstərib. 1943-cü il iyulun 3-nə kimi Naxçıvan Dövlət Arxivinin Məxfi şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışan Heydər Əliyev 14 iyul 1943-cü il tarixdə Naxçıvan MSSR Xalq Komissarlar Sovetində Ümumi şöbəyə müdir təyin olunub. 
Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev Azərbaycana birinci və ikinci rəhbərliyi dövründə digər sahələrə olduğu kimi, arxiv işinin inkişafına da xüsusi diqqət yetirib. Müstəqilliyimizin bərpasından sonra respublikamızda arxiv sahəsində yeni normativ-hüquqi aktlar – “Milli Arxiv fondu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilib. Həmçinin “Azərbaycan Respublikasında arxiv işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 2 dekabr tarixli Fərmanı ilə Arxiv İdarəsinin statusunun qaldırılması, arxiv xidməti təşkilatlarının maddi-texniki təchizatının təkmilləşdirilməsi, arxiv binalarının təmiri və bərpa işlərinin aparılması, arxiv işçilərinin sosial vəziyyətlərinin yaxşılaşdırılması nəzərdə tutulub. Bu Fərmandan sonra Naxçıvan Muxtar Respublikası Arxiv İdarəsi Naxçıvan Muxtar Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Arxiv İdarəsinin bazasında yenidən yaradılıb.
Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Arxiv İdarəsinin tabeliyində muxtar respublika Dövlət Arxivi, 7 rayon və şəhər arxivi fəaliyyət göstərir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Arxivində XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq bu günümüzə kimi qiymətli sənədlər saxlanılır. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərinə aid sənədlər Naxçıvan Qəza Polis İdarəsinə, Xalq Məktəbləri Müdiriyyətinə, Torpaq Şöbəsinə, Culfa, Şahtaxtı, Baş Noraşen Gömrük məntəqələrinə, Culfa Post-teleqraf Kontoruna, Ordubad Ali İbtidai məktəbinə aid sənədlərdir. Həmçinin Dövlət Arxivində 1918-20-ci illərdə ermənilərin Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəz qəzalarına hücumlarını, burada törətdikləri soyqırımı hadisələri haqqında məlumatları özündə əks etdirən sənədlər mühafizə olunur. Ümumiyyətlə, bu gün Naxçıvan Dövlət Arxivində 778 fond üzrə 500 minə yaxın kağız əsaslı sənəd, 4157 kinolent, 74 min 861 fotoşəkil qorunub saxlanılır. Arxivin komplektləşdirmə mənbəyi idarə, müəssisə və təşkilatlar olduğundan sənəd qəbulu ilboyu davam edir, arxiv daim yeni-yeni sənədlərlə zənginləşir.
Tarixin ətri duyulan sənədlərlə tanış olduqca keçmişin dərin qatlarına səyahət edirəm. Burada sanki uzaq keçmişimizin sirli dünyasından gələcəyə uzanan bir körpüylə irəliləyirəm. Əsrlərin sınağından keçərək bugünümüzə gəlib çatan saralmış səhifələri vərəqlədikcə düşüncəmdə əsrlər öncə Naxçıvanla bugünkü Naxçıvanı müqayisə edirəm. Düşünürəm ki, bu diyarda hər doğan günəş gələcəyə parlaq üfüqlər saçır, zaman ötdükcə bu günümüz tarixə dərin, mənalı və xoş izlər buraxır. Bu izlər isə keçmişimizin bələdçisi olan arxivdə əbədiləşdirilərək gələcək nəsillər üçün dəyərli miras kimi qorunur. 

Gülcamal TAHİROVA