NAXÇIVAN :

12 Fevral 2025, Çərşənbə

Yamxana kəndinə yol

img

Bəhruz Kəngərlinin əziz xatirəsinə ehtiramla

Bu gün əvəzolunmaz rəsmləri ilə tarixdə yaşayan, dövrünün mənzərəsini “Naxçıvan yadigarı”na köçürərək gələcək nəsillərə miras qoyan Bəhruz Kəngərlinin anım günüdür. Bəhruz Kəngərlini biz yalnız rəssam olaraq deyil, yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik insan, əsl vətəndaş sənətkar kimi anır, yad edirik. Bu gün artıq mövcud olmayan yaşayış məntəqəsi, göl, adamlar, yaşanmış bir sıra tarixi hadisələr haqqında biz Bəhruz Kəngərlinin əsərlərindən “oxuyuruq”. İndi də yaşlı insanların xatırladığı “Ədilağa gölü”nü, Came məscidinin minarəsinin ermənilər tərəfindən dağıdılmasını “Naxçıvan. Minarəsi zədələnmiş məscid”, Nuhun qəbrinin yerini 1916-1921-ci illər arasında 6 dəfə kətana köçürdüyü “Nuhun qəbri” adlı əsərlərindən bilirik. Rəssam “Qaçqınlar” silsilə əsərləri ilə Zəngəzurdan didərgin düşən insanları çəkməklə 1918-21-ci illərin acı gerçəklərini real obrazların simasında canlandıra bilib. Bununla belə həmin dövrdə yaşamış Naxçıvanın tanınmış simaları, ziyalıları, xeyirxah insanlarının – maarifçi qadın Nazlı xanım Tahirova, rus dili müəllimi Mirzə Məhəmməd Zamanbəyov, xeyriyyəçi, tacir Mirzə Heydər Nəsirbəyov, Əsəd ağa Kəngərlinin portretlərini çəkməsini rəssamın elinə-obasına, tarixinə, insanlarına həssas münasibətinin təzahürü də adlandırmaq olar. Naxçıvanın həmin dövr mənzərəsini Kəngərlinin əsərlərindən öyrənərkən bir əsər də diqqətimizi çəkir: “Yamxana kəndinə gedən yol”. Yaşıllıqlar içərisində kəndə doğru uzanan yol təsvir olunub. İlk baxışda düşünürsən ki, yol dağlar qoynunda yerləşən kəndə doğru aparır. Amma...

“Kəndimiz Araz qırağında, yaşıllıqlar içərisində yerləşən gözəl bir yurd yeri idi. Dupduru bulaq suları vardı. Əhalisi əkin-biçinlə, əsasən də, heyvandarlıq, camışçılıqla məşğul olurdu. Atam suçu idi. Uzunboğaz çəkmələrini geyinər, kolxozun taxıl və pambıq sahələrini suvarmağa gedərdi. Kəndin o yaşıllığa bürünmüş mənzərəsi, mehriban insanları indiki kimi gözümün qabağındadır. Qonşumuz Zeynəb vardı, onunla məktəbə gedərdik. Tumbulda 4 illik məktəb olduğundan oradan olan şagirdlər də təhsilini bizim 8 illik Yamxana məktəbində davam etdirərdilər. Bizə dərs deyən Fizzə, Rəhman, Züleyxa, Qurban, Şükür müəllimi ehtiramla xatırlayıram”, – deyir Zeynəb xanım. Mənbələrdə 1895-ci ildə Naxçıvan qəzasında açılmış məktəblər siyahısında Yamxana məktəbinin də adı çəkilir.

Zeynəb Məmmədova 1953-cü ildə Yamxana kəndində doğulub. Uşaqlığı, gəncliyi o kənddə keçib. Bəhruz Kəngərlinin əsərində kəndlərinə gedən yolu görən Zeynəb xanım kövrəlir, rəsmə sığal çəkir. Deyir ki, atam Bağır Orucov bu kəndə 1907-ci ildə Vedibasar mahalının Qaralar kəndindən çıxıb gəlmişdi: “10 yaşı varmış. Kəndin uşaqları ilə birgə qoyun otarmağa gediblərmiş. Qayıdanda görürlər ki, məscidin həyətində adamlara işgəncə verərək öldürürlər. Bu mənzərədən qorxuya düşən atamla bərabər daha 9 uşaq dağları aşaraq Naxçıvana keçir. Elə o vaxtdan da burada məskunlaşırlar”.

Tarixi mənbələrdən oxuyuruq ki, Yamxana kəndində Zəngəzurdan olan qaçqınlar da məskunlaşmışdı. Hansı ki o dövrün Naxçıvanda məskunlaşan qaçqınları da rəssamın “Qaçqınlar” silsilə əsərlərində tarixiləşib.

Bəs Yamxana haqqında tarixi mənbələr nə deyir? Belə ki, 1921-ci ildə Naxçıvan SSR-in Naxçıvan qəzasının tərkibində qeyd olunan rayonlardan biri Tumbul rayonudur ki, özündə 39 kəndi birləşdirib. Hazırda mövcud olmayan Yamxana və Təzəkənd Tumbul rayonunun inzibati-ərazi vahidinə aid olub. Təzəkənd Yamxana kəndi ilə Abbasabad qalasının arasında yerləşib. Araz su anbarının tikintisi ilə əlaqədar hər iki kənd – Yamxana və Təzəkəndin sakinləri indiki Babək şəhəri ərazisinə köçürülüb.

Filologiya elmləri doktoru Adil Bağırovun “Naxçıvan oykonimləri” kitabında Yamxana adına rast gəlirik: “Hələ Hülakilər hakimiyyəti dövründə Qazan xanın fərmanına əsasən bütün əsas yollarda hər 3 fərsəxdən bir (21 kilometr) rabitə dayanacaqları – yamlar yaradıldı. Yamlara əmirlər təyin olundu. Mühüm dövlət sənədləri və məktublar bir yamdan digərinə ötürülməklə ünvana çatdırılırdı. Çox ehtimal ki, Araz çayı boyunca uzanan karvan yolu üzərində yam kimi fəaliyyət göstərən belə rabitə məntəqəsi sonralar daimi yaşayış məskəninə çevrilmiş və nəticədə, Yamxana adı əmələ gəlmişdir. Yamxana yaşayış məntəqəsi kimi 1969-cu ilə qədər mövcud olmuş və Araz su qovşağının tikintisi zamanı kənd başqa əraziyə köçürülmüşdür”.

Beləcə, bir rəsmin izi ilə tarixi vərəqlədik. Yamxanalı ilə həmsöhbət olub, vaxtilə insanların yurd yeri olmuş, qaçqınlara qucaq açmış “Yamxana kəndinə yol”da böyük rəssam, iftixarımız Bəhruz Kəngərlini sevgi ilə andıq.

  Ruhiyyə RƏSULOVA

DAHA ƏTRAFLI