Deyirlər ki, həyatda heç nə təsadüfən, öz-özlüyündən yaranmır. Bu fikri əvəzsiz şəxsiyyətlər barədə də demək olar. Hər bir xalqın tarixində kökünə qırılmaz tellərlə bağlanan əsl vətəndaşlar öz təəssübkeşliyi, sədaqətliliyi ilə tarixin davamçısı kimi rol oynayıb, adlarını tarix səhifələrinə həkk edirlər.
Azərbaycan tarixinin təlatümlü dövrlərində, onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının qaranlıq günlərində əsl ziyalı mövqeyində dayanan Əli Əliyevi 120 illik yubileyi ərəfəsində “Şərq qapısı” qəzeti olaraq qələmimizlə anmaq istədik. Xatirələrindən sinədəftər kimi söz açan ziyalı auditoriyası onun keçdiyi şərəfli həyat yolundan ağızdolusu danışır, onu özlərinə örnək sayırlar. 1995-ci ildə Xalq şairi Məmməd Araz tədqiqatçı-alim, elm və maarif fədaisi, görkəmli dövlət xadimi, Əməkdar müəllim Əli Əliyev haqqında “Naxçıvanın qeyrət təcəssümü olan bir alim kimi qranit qayadan heykəli yonulmağa layiqdir!” fikirləri ilə münasibətini bildirmişdir. Təbii ki, belə qiymət düşünülmədən verilməmişdir. Bir çox ziyalılarımız Əli Əliyev haqqında xoş münasibətlərini bildirib, onun əsl vətəndaş, ziyalı mövqeyini yüksək qiymətləndiriblər. Əslində, bu qeydlərin yazıya alınmasına da ziyalılarımızın dilindən eşitdiyimiz dəyərli fikirlər səbəb oldu. Əli Əliyev haqqında eşitdiklərim günlərlə məni öz təsirində saxladı, Məmməd Arazın dediyi həmin o qranit heykəl gözüm önündə ucaldı. Və vaxtilə Ulu Öndərin dediyi sözləri xatırladım: “Xatirimdədir, 1990-cı ildə Moskvadan Azərbaycana dönüb Naxçıvana gedərkən mən orada, birinci növbədə, öz müəllimlərimi axtarmağa başladım. Allaha şükür olsun ki, Əli Əliyev mənə tarix dərsi deyibdir”.
Əli Əliyevi daha da yaxından tanımaq üçün ailə üzvləri ilə görüşüb, xatirələrindən söz açmalarını xahiş etdik. “Şərq qapısı” qəzetinin müxbirinin istəyinə onlar müsbət yanaşdılar. Axı Əli Əliyevin 50 il doğma qəzetdə bu qədim yurd yerimizin sabahı barədə düşüncələri özünə yer almışdı. Bu da doğmalığımızın bir bağı idi.
Qızı Rəna xanım və Əli müəllimin şərəfli yolunu davam etdirən nəvəsi Nail müəllim bizi yüksək səmimiyyətlə qəbul etdilər. Masanın üzərində Əli Əliyevə məxsus şəxsi albomlar, arxiv sənədləri vardı. Diktafon açmağa, suallar verməyə ehtiyac olmadı. Çünki Nail müəllim, sözün əsl mənasında, babasının yolunu davam etdirən bir ziyalı, söz sahibi kimi fikirləri ilə söhbətimizə körpü saldı. Onunla söhbətimiz zamanı, tam səmimiyyətlə deyirəm, düşünürdüm ki, Əli Əliyevlə üzbəüzəm. Tarixçi-alim haqqında söylənilənləri bu gün onun nəvəsi bizə danışırdı. Rəna xanım kövrələrək atası Əli müəllim haqqında deyir ki, atam çox ailəcanlı, sadə bir insan idi. Onun xidməti maşını olsa da, evdən iş yerinə qədər olan uzun yolu çox vaxt piyada gedərdi. Ciddi tələbkeşliklə dərslərimizi oxutdurar, zaman ayırıb hər birimizdən soruşardı. Atamın hər birimiz üzərində ciddi məsuliyyəti vardı. Bu gün sevinirəm ki, atamdan çox şey öyrəndik. İlk olaraq təmizliyi, məhəbbəti, düzgünlüyü, ən əsası Vətəni sevməyi aşılayırdı bizə. Mən böyüyəndən sonra bildim ki, atam vəzifədə işləyir. Ali Sovetin katibi idi. Həm də elmi fəaliyyətlə məşğul olurdu. Məni də çağırardı yanına və deyirdi ki, arzulayıram ki, sən fars-ərəb dili ilə maraqlanasan. Bunun arxasınca gedəsən. Mən məktəbi bitirəndə özüm də həvəsli idim. Çünki fars dili keçmişdim. Atam əski əlifbanı qoyurdu qarşıma deyirdi oxu... Və beləcə, atamın arzusu ilə Şərqşünaslıq ixtisasına qəbul olundum. Həm də yüksək nəticə ilə. Ali məktəbi uğurla bitirdim. Mən atamla hər zaman fəxr etmişəm. Bəzən düşünürəm ki, atam sağdı, arxamda dayanıb. Qardaşım oğlu Nail də bizdə qalırdı deyə o atamdan daha çox şeylər öyrənirdi. Onun yolunu özünə çıraq bilirdi. Bu gün də atamın yolunun davamçısıdır. Yenə deyirəm ki, çox qürur hissi keçirirəm ki, Əli Əliyevin qızıyam.
Söhbətimiz zamanı Rəna xanıma atasının xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin müəllimi olduğunu eşitdiyimizi deyib, onunla bağlı hər hansısa bir xatirəsi varsa, bizimlə bölüşməyini xahiş etdik. Rəna xanım Ulu Öndərin hakimiyyətinin birinci dövründə Moskvada yaşadığı ağır günlərdən söz açaraq bildirdi ki, Əli müəllim həmin vaxtlar burada çox narahatlıq keçirdi. Deyir ki, atasının gözəl bir kitab rəfi vardı. Orada Heydər Əliyevin Siyasi Büro üzvlüyündəki şəklini kitabların önünə qoymuşdu. Çünki şagirdinin keçdiyi siyasi yol müəlliminə fərəh dolu anlar bəxş edirdi. Bəzən onunla danışırmış kimi də baxır, həmin dövrün ağırlığını anlayaraq narahatlığını da gizlədə bilmirdi. Həmişə də deyərdi, ay Heydər, sən Azərbaycanın fəxrisən! Azərbaycanda tanınmış bir siyasi xadim varsa, o da sənsən. Mən səninlə fəxr edirəm. Həm də ona görə ki, sən mənim tələbəm olmusan.
Atam, ümumiyyətlə, evdə elə də söz danışan biri deyildi. Hətta vəzifədə işləyərkən onun əleyhinə gedən adamlar vardı. Heç vaxt evdə danışmazdı o barədə. Naxçıvan şəhərində yeni yaradılan Pedaqoji İnstitutun filialına atamın təyinatı veriləndə, katib çağırıb deyir: “Əli müəllim, biz sizi instituta göndərmək istəyirik”. Atam da bir az fikrə dalır. Tofiq Vəkilov var idi, bizə də qohumluğu çatırdı. O da katib işləmişdi. Ağır vəziyyətdə idi həmin vaxtlar. Atam deyir ki, bəs Tofiqin xətrinə mən vəzifəmdən gedərəm. Həm də mən müəlliməm, niyə getmirəm ki?! – gedərəm. Beləcə, indiki Naxçıvan Dövlət Universitetinin ovaxtkı Vladimir İliç Lenin adına APİ-nin Naxçıvan filialının direktoru kimi fəaliyyətə başlayıb.
Nail Əliyev də babasını mübariz bir şəxsiyyət, Vətənini sevən tarixçi, sözü kəsərli bir ziyalı kimi xatırlayır: “Babam yüksək vəzifə daşıyıcısı olmasına baxmayaraq, həmin dövr üçün vəzifəsini itirməyi belə gözünə alaraq ermənilərin xalqımıza qarşı yalanlarının ifşası üçün əlindən gələni edirdi. Babamın yazdığı bir çox mühüm əhəmiyyətə malik olan yazılar var ki, o dövrlər “Kommunist”, “Bakinskiy raboçi” kimi qəzetlər çapına yer ayırmırdı. Amma muxtar respublikada fəaliyyət göstərən “Şərq qapısı” qəzetində həmin yazılar dərc olunurdu. Onun yazdıqlarının hər biri, demək olar ki, “Şərq qapısı” qəzetində işıq üzü görüb. Babamın o qəzetdə elə yazıları gedib ki, həmin yazılara görə həmin mətbuat orqanına paytaxtdan irad tutulub”.
Müsahibimiz deyir ki, babası elə o dövrlərdə Cəmşid Naxçıvanskidən məqalə verir. Professor Tokarjevski deyir ki, “Şərq qapısı” qəzetindən gərək o yazını göndərərdilər, mən baxardım, sonra dərc olunardı. Babam həm də 1967-ci ildə Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin katibi olaraq Naxçıvan xanlarının şəcərəsini araşdırıb nəşr etdirmişdi. Həmin dövrlərin canlı şahidi kimi çalışırdı ki, yazılarında tarixi hadisələri olduğu kimi əks etdirsin. Onu da deyim ki, babam sovet vaxtında vəzifədə çalışdığı üçün doktoranturanı müdafiə edə bilməzdi. O, çox çətinliklə İrəvan, Tiflis arxivlərindən araşdırmalar etmişdi. Əli müəllimin, xüsusilə də xanlıqlarla bağlı yazıları onlarda qıcıq doğururdu. Çünki çarlıq bu ərazilərdə quberniyalar, uyezdlər yaratmışdı. Bir sözlə, tarixi silməyə çalışırdılar. Əli Əliyev isə bunlara göz yuma bilmirdi. Yaxın adamları var idi, onların köməyindən istifadə edərək bir çox materialları İrəvan arxivindən Naxçıvana gətirmişdi. Tiflisə gedərək Ali Sovetdə yüksək vəzifədə çalışdığını demiş və bildirmişdi ki, biz Naxçıvanda yaşadığımızdan bu materialları işləmək imkanlarımız yoxdur. Həmin o materialları toplayaraq Naxçıvan arxivinə gətirir. Babam həm də mənbəşünas idi. Arxiv materialları işıq üzü görsün deyə “Şərq qapısı” qəzetində nəşr etdirməyə başlayır. Bunların hər biri tarixi sənəd idi. İstəmirdi, itib-batsın. Kimə də maraqlı idisə, hazır tarixi material kimi qəzetdən rahatlıqla oxuya bilirdi.
Nail müəllim deyir ki, babası Əli müəllimin Cəmşid Naxçıvanski, Araz -Türk Respublikası, Mərd Mübarizlər, Andranik Ozanyanın Naxçıvanda törətdiyi qırğınlar haqqında olan yazılarının hər biri davamlı olaraq “Şərq qapısı” qəzetində dərc edilib. “Naxçıvanda sovet hakimiyyətinin qurulması” rubrikası ilə gedən yazıların içərisində Abbasqulu Şadlınski haqqında geniş məlumatlar var. O da xatirimdədir ki, “Axırıncı aşırım” bədii filmi çəkiləndə Bilas Şadlınski bizə gəlmişdi. Fərman Kərimzadəyə də materialların çoxunu Əli Əliyev vermişdi.
Nail müəllimin babası haqqında dediyi daha bir məqamı oxuculara çatdırmaq istəyirəm. O deyir ki, fevralın 27-də, martın 11-də və aprelin 16-da Andranikin regionun müsəlman əhalisinə qarşı törətdiyi terror və qətllər haqqında “Pravda” qəzetinə geniş məqalələr göndərib. Lakin qəzet məqalələri dərc etmədiyindən alim 1965-ci il mayın 8-də Andranikin əməlləri barədə Sov. İKP MK-nın birinci katibi Leonid İliç Brejnevə müraciət etməli olub.
Bununla bağlı Əli Əliyevin xatirələrində oxuyuruq: “1965-ci il yanvar ayında Ermənistan Elmlər Akademiyası bədnam Andranikin anadan olmasının 100 illiyini təntənə ilə qeyd edirdi. Akademik Nersesyan geniş məruzə ilə çıxış etmişdi. Onun “məruzə”si bütün qəzetlərdə dərc olunmuşdu. “Kommunist” (İrəvanda nəşr edilən) qəzetində o əliqanlı quduzun at belində şəkli verilmişdi. Xalqımızın qəddar düşməni olan, adi insaniyyətdən uzaq, Naxçıvanda körpələri şişə taxdıran bu antibəşər vəhşinin yubileyinin keçirilməsi ilə əlaqədar alimlərimizin, tarixçilərimizin, ictimaiyyətimizin susması məni, sözün əsl mənasında, dəli etmişdi. Azərbaycan Respublikasının yüksək vəzifəliləri tərəfindən də bu tarixi rəzalətə reaksiya verən tapılmadı. Əqidəcə mənə yaxın olan bir neçə nəfərin köməyi ilə Andranikin törətdiyi qeyri-insani cinayətlər, xəyanətlər barədə illərlə topladığım tarixi faktları rəsmi məktubla Azərbaycan KP MK-ya göndərdim. Sən demə, məktubum oradan da Azərbaycan SSR Ali Sovetinə verilibmiş. Məni ora çağırdılar, getdim. Rəyasət Heyətinin katibi Zərifə Şükürova qeyzlə soruşdu: “Bu nədir yazmısınız?” Cavabımda bildirdim ki, sizə yazmamışam.
Məsələ aydın idi, bizimkilər qorxaqlığa yol vermişdilər. Oradan çıxandan sonra götür-qoy edib məktublarımın, giley-güzarımın istiqamətini Moskvaya yönəltdim...”
Əli Əliyevin qaldırdığı məsələləri yoxlamaq üçün onun məktubları mayın 22-də Sov. İKP MK yanında Marksizm-Leninizm İnstitutuna, Azərbaycan KP MK və Ermənistan KP MK-ya göndərilir. Vəli Axundovun tapşırığı ilə Azərbaycan KP MK-nın Marksizm-Leninizm İnstitutu təcili olaraq Azərbaycan arxivlərində, Zaqafqaziya mətbuatında Andranikin 1917-1920-ci illərdəki fəaliyyəti ilə bağlı sənədləri toplayıb institut direktorunun müavini Cəmil Quliyevin qoşma məktubu ilə Moskvaya göndərilir. 84 səhifədən ibarət olan bu sənədlər Andranikin Naxçıvan, Zəngəzur, Qarabağ və İrəvanda törətdiyi qanlı əməllərinə tarixi ittihamı idi.
Ev sahibləri Əli Əliyevin bu günümüz, sabahımız üçün bir ensiklopediya dəyərində olan, 1994-cü ildə “Yazıçı” ədəbi nəşrlər evi tərəfindən işıq üzü görmüş “Biz əzablı ömür yaşadıq” və 2004-cü ildə “Elm və həyat” nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunmuş “Əlincə yaddaşı” kitablarını bizə hədiyyə etdilər. Naxçıvan tarixinin keşməkeşli dövrünü, nəticə etibarilə, Azərbaycan tarixinin gizli qalmış məqamlarını, ermənilərin və rusların xalqımıza qarşı hazırlayaraq həyata keçirmək istədikləri və keçirdikləri bəzi düşmənçilik əməllərini, bu əməllərə görə azərbaycanlıların düçar olduqları ağır və əzablı hadisələri özündə əks etdirən həmin kitablar, düşünürəm ki, bu gün hər birimizin stolüstü kitabı olmalıdır. Ən azından düşmənlərimizi yaxından tanımaq, təhrif olunmuş tariximizin qaranlıq səhifələrini gələcək nəsillərin də öyrənməsi üçün ən qiymətli mənbələrdir. Təbii ki, kiçik bir qəzet yazısında bunların cüzi bir hissəsi barədə danışmaq belə imkan xaricindədir. Çalışacağıq ki, bu məsələlərə yenidən qayıdaq, tariximizin o səhifələrini gənc nəslə də çatdıraq.
Aidə İBRAHİMOVA
