1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə erməni hərbi birləşmələri beynəlxalq hüquq normalarına zidd olaraq keçmiş sovet ordusunun Xankəndidə dislokasiya olunmuş 366-cı motoatıcı alayının əməkdaşlarının da iştirakı ilə azərbaycanlılara qarşı soyqırımı aktı həyata keçirərək bu qədim Azərbaycan şəhərinə basqın ediblər. Bu hərbi işğal zamanı Xocalı ağır hərbi texnikanın intensiv bombardmanları nəticəsində yer üzündən silinmiş, dinc sakinlər amansızcasına qətlə yetirilmişdir. Bir neçə saat ərzində 106-sı qadın, 63-ü uşaq, 70-i qocadan ibarət 613 soydaşımız vəhşicəsinə qətlə yetirilib, cəsədlər üzərində təhqiramiz əməllər törədilib. Həmin qırğında səkkiz ailə məhv edilib, 25 uşaq yetim qalıb, 130 uşaq valideynlərdən birini itirib; Xocalının 487 günahsız sakini ağır yaralanıb, 1275 nəfər əsir götürülüb. 150 girovun statusu qeyri-müəyyən olaraq qalır.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının, Avropa Parlament Assambleyasının və müxtəlif beynəlxalq təşkilatların Ermənistan-Azərbaycan, Qarabağ münaqişəsinin həlli və məsələnin xalqımızın ərazi bütövlüyü çərçivəsində ədalətli həlli ilə bağlı qəbul etdiyi qətnamə və qərarlara baxmayaraq, indiyədək ATƏT-in Minsk Qrupunun fəaliyyəti yalnız kağız üzərində qalmışdır. Erməni millətçi qruplarının 19-20-ci əsrlərboyu azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri etnik təmizləmə strategiyasının elementini təşkil edən Xocalı soyqırımı dünya ictimaiyyətinə və xarici dövlətlərin qanunvericilik orqanlarına çatdırılmalıdır. Azərbaycan xalqına və bütövlükdə, bəşəriyyətə qarşı törədilmiş bu ağır hərbi cinayət beynəlxalq hüquqi və siyasi qiymətin verilməsini zəruri edir.

Xocalı soyqırımı Azərbaycan tarixinə ən dəhşətli və faciəli hadisələrdən biri kimi düşüb. İki əsr ərzində Azərbaycan xalqı erməni millətçiləri və şovinistləri tərəfindən həyata keçirilən davamlı etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinə tab gətirmiş, nəticədə, onların öz ata-baba yurdlarından didərgin salınması, ermənilərin törətdiyi geniş vəhşiliklər fonunda qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə salınmışdır. Azərbaycanlıların öz ata-baba və etnik ərazilərindən deportasiyası bütün sovet dövründə də davam edib. 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan Azərbaycanın Kür-Araz düzünə 150 min azərbaycanlı zorla köçürülüb. 1988-ci ildə öz ata-baba torpaqlarında yaşayan 250 min azərbaycanlı zorla qovulmuş, nəticədə, Ermənistan monoetnik dövlətə çevrilmişdir.

“Dənizdən-dənizə Ermənistan” radikal konsepsiyasını həyata keçirən erməni ideoloqlarının təşəbbüsü ilə 1988-ci ildə Qarabağda başlanan hadisələr kənd və şəhərlərin viran qalmasına, on minlərlə günahsız insanın həlak olmasına, yüz minlərlə azərbaycanlının öz torpaqlarından didərgin düşməsinə gətirib çıxarıb. Erməni hərbçiləri bu hərəkətləri amansızlıq və son dərəcə vəhşiliklə həyata keçiriblər. Xocalının işğalı ilə bağlı istintaq sənədlərində göstərilir ki, mayor Oqanyan Seyran Muşeqoviçin komandirliyi ilə 366-cı alayın 2-ci batalyonu, 3-cü batalyon Yevgeni Nabokixin, 1-ci batalyonun qərargah rəisi Çitçyan Valeri İsayeviç və erməni alayı ilə birlikdə, hücumda iştirak etdi. Şəhər əhalisinin bir hissəsi qarışıqlıqdan qaçmaq istəyərkən əvvəlcədən planlaşdırılan pusqularda öldürüldü. Xocalıda qətlə yetirilən 200 azərbaycanlının cənazəsi Ağdama aparılıb, çoxsaylı cəsədlərdə təhqir əlamətləri aşkar edilib. Ağdamda, ümumilikdə, 181 cəsədin (130-u kişi, 51-i qadın, o cümlədən 13 uşaq) məhkəmə-tibbi ekspertizası aparılıb. Müayinə zamanı 151 nəfərin güllə yarası, 20 nəfərin qəlpə yarası, 10 nəfərin isə küt alətlə xəsarət alması nəticəsində həlak olduğu müəyyən edilib. Ermənilər sağ qalanlara qarşı son dərəcə alçaldıcı hərəkətlər ediblər. Onlar azərbaycanlıların başını kəsir, bədən hissələrini parçalayır, gənclərin gözlərini çıxarır, hamilə qadınların qarınlarını kəsirdilər. Hücum zamanı Xocalıda istifadəsi qadağan edilmiş 5,45 çaplı patron və kimyəvi silahlar yerləşdirilib. Bu, Ermənistanın Cenevrə Konvensiyasının protokollarına və müharibə qanunlarına zidd olaraq insanlara qarşı soyqırımı törətdiyini sübut edir. Xocalı qədimdən müasir dövrə qədər Azərbaycanın tarixi-mədəni irsini özündə cəmləşdirən yaşayış məntəqəsi olub. Xocalının kromlexləri, dolmenləri, siklop tikililəri, kurqanları və digər abidələri qazıntılar zamanı aşkar edilmiş müxtəlif məişət əşyaları ilə yanaşı, insan cəmiyyətinin təkamülünü göstərən maddi mədəniyyət nümunəsidir. Erməni işğalından sonra bir sıra maddi mədəniyyət abidələrinin məhv edilməsi, dünyanın ən qədim qəbiristanlıqlarından biri olan Xocalı qəbiristanlığının texniki vasitələrlə dağıdılması erməni vandalizminin nümunəsidir.

Amansız və ağlasığmaz vəhşiliklə törədilmiş Xocalı soyqırımı daim yayılmalı və gələcək nəsillərə çatdırılmalıdır. Hazırda Xocalı soyqırımını və ermənilərin Qarabağda törətdikləri dəhşətləri dünya ictimaiyyətinə düzgün çatdırmaq hər bir azərbaycanlının üzərinə düşən mühüm vəzifədir. Xocalı şəhidlərinin ruhunu ehtiramla yad etmək bizim vətəndaşlıq və humanitar borcumuzdur. Əksinə, faciəyə beynəlxalq səviyyədə həqiqi hüquqi və siyasi qiymət verilməsi, onu törədənlərin cavabdehliyinin təmin edilməsi və bəşəriyyətə qarşı bu cür dəhşətli vəhşiliklərin təkrarlanmasının qarşısının alınması vacibdir. Xocalıda törədilmiş cinayətlərin mahiyyəti və miqyası bu soyqırımı aktının BMT Baş Assambleyasının 9 dekabr tarixli 260 (III) saylı qətnaməsi ilə qəbul edilmiş “Soyqırımı cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında” Konvensiyada ifadə olunmuş tərifə tam uyğun gəldiyini əsaslandırır.

Xocalı faciəsini kütləvi mülki ölüm halları kimi dünya tarixinə dərindən təsir edən Xatın, Holokost, Sonqmi, Lidice, Babi Yar, Ruanda və Srebrenitsa kimi soyqırımlarla müqayisə etmək olar.

1994-cü il fevralın 24-də Milli Məclis fevralın 26-nı Xocalı Soyqırımı Günü elan edib.

2017-ci il fevralın 24-də Azərbaycan parlamenti Milli Məclisin 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan Respublikasının hərbi birləşmələri, Dağlıq Qarabağdakı erməni silahlı dəstələri və keçmiş sovet ordusunun 366-cı motoatıcı alayının Xocalıda azərbaycanlıların kütləvi şəkildə qətlə yetirilməsinin təsnifatını bir daha təsdiqləyib. Azərbaycan Respublikasının hüquq-mühafizə orqanları Xocalı şəhərində törədilmiş soyqırımında iştirak edən şəxslərin müəyyən edilərək məsuliyyətə cəlb edilməsi istiqamətində səylərini israrla davam etdirirlər.

Ümummilli Lider Heydər Əliyev Xocalı soyqırımı ilə bağlı demişdir: “Azərbaycan hökuməti və xalqı Xocalı soyqırımı və ermənilərin Dağlıq Qarabağda törətdikləri vəhşiliklər haqqında bütün miqyası və dəhşətləri ilə bağlı həqiqətləri dünya ictimaiyyətinə, o cümlədən dövlətlərə, parlamentlərə və geniş ictimaiyyətə çatdırmaq və bu hadisələrin qarşısının alınmasını təmin etmək vəzifəsi daşımalıdır”.

Xocalı şəhidlərinin ruhunu ehtiramla yad etmək bizim vətəndaşlıq və humanitar borcumuzdur. Əksinə, faciənin düzgün beynəlxalq hüquqi və siyasi qiymətləndirilməsi, onun ideoloqlarının, təşkilatçılarının və icraçılarının müvafiq sanksiyasının verilməsi, bütövlükdə, bəşəriyyətə qarşı belə iyrənc vəhşiliklərin gələcək də qarşısının alınması üçün həlledici ilkin şərtdir.

Məhərrəm TAĞIZADƏ

 Naxçıvan Dövlət  Universitetinin müəllimi