2024-cü ildə Azərbaycan unudulmaz bəstəkar, gözəl şair, istedadlı rəssam, folklorçu, Üzeyir Hacıbəylinin fitri istedada malik sevimli tələbəsi və musiqi tədqiqatçısı Ərtoğrol Cavidin anadan olmasının 105 illiyini qeyd edir. Onun adı milli musiqinin və folklorun dərindən tədqiqi, eləcə də Azərbaycanın mədəni irsinin ən çətin dövrlərdə qorunması ilə sıx bağlıdır. Böyük şair və dramaturq Hüseyn Cavidin oğlu olan Ərtoğrol, ailəsinin yaradıcılıq və mədəni ənənələrini layiqincə davam etdirmiş, musiqişünaslıq elminin və Azərbaycanda musiqi pedaqogikasının inkişafına böyük töhfə vermişdir.

Ərtoğrol Cavid 1919-cu ildə sənət və ədəbiyyatla dərindən məşğul olan bir ailədə anadan olub. Həyatı qısa olsa da, Ərtoğrul Cavidin yaradıcılıq və sənət həyatı uzun olub. Onun atası, Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Hüseyn Cavid milli dramaturgiya və poeziyanın inkişafına əvəzsiz töhfələr vermişdir. Cavidlər ailəsi maarifləndirmə və mədəniyyətə bağlılığı ilə seçilirdi və bu Ərtoğrolun şəxsiyyət və alim kimi formalaşmasına da dərin təsir göstərmişdir.

Parlaq perspektivlərə baxmayaraq, onun həyatı sovet rejiminin siyasi repressiyaları ilə çətinləşmişdir. 1937-ci ildə atası həbs olunaraq sürgün edilmiş və bir neçə il sonra Sibir sürgünündə dünyasını dəyişmişdir. Müəllimləri tərəfindən təmkinli, ağıllı, çalışqan, istedadlı gənc kimi tanınan Ərtoğrol bütün çətinliklərə baxmayaraq, atasının işini davam etdirmiş və həyatını Azərbaycan xalqının mədəni dəyərlərinin tədqiqinə və qorunmasına həsr etmişdir.

Ərtoğrol Cavid görkəmli musiqişünas olmuş, Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Onun tədqiqatları, Azərbaycan xalq musiqisi, onun tarixi və ənənələri ilə bağlı geniş mövzuları əhatə etmişdir. Bu gənc istedadın əsas nailiyyətlərindən biri Azərbaycan musiqi folklorunun öyrənilməsi və sistemləşdirilməsi olmuşdur. Onun səyləri sayəsində bir çox ənənəvi xalq mahnıları qeydə alınmış, qorunub saxlanılmış və yazıya köçürülmüşdür.

Ə.Cavidin fəaliyyəti Azərbaycan musiqi təhsili tarixində dərin iz buraxmışdır. Onun işi yalnız musiqi elmini zənginləşdirməmiş, həm də gələcək musiqişünas və ifaçılar üçün möhkəm bir təməl yaratmışdır. Qeyd edək ki, ilk böyük əsəri fortepiano üçün yazılmış “9 variasiya”dır. Skripka ilə fortepiano üçün poema (1941), Nizaminin “Sevgili yar gəlmiş idi” qəzəlinə, N.Rəfibəylinin “Eşq olsun”, türkmən şairi Kəminənin “Leylanın vəsfi”, T.Rasizadənin “Səninlə olaydım” və s. şeirlərinə romans və mahnılar bəstələmişdir. Böyük Vətən müharibəsi başlanarkən “Cəbhədən məktub” simfonik balladasını və marşlar yazmışdır, “Şeyx Sənan”, “Məhsəti” operaları, bir sıra kamera və instrumental əsərləri yarımçıq qalmışdır. Ərtoğrol Cavid bir sıra məşhur Azərbaycan xalq mahnılarını – "Dağlarda çiçək", "Uca dağlar", "Sona bülbüllər", "Ceyran bala" və digərlərini nota salıb, Avropa və rus bəstəkarlarının romans və mahnılarını Azərbaycan dilinə tərcümə edib.  Turan Cavid xatirələrində yazır ki, Fikrət Əmirov Ərtoğrol Cavidin Musiqi Elmi Tədqiqat Kabinəsində işlədiyi illərdə yazdığı professional rəylərə əsaslanaraq demişdi ki, Ərtoğrol yaşasaydı, gözəl bəstəkarmı, yaxud musiqişünasmı olacağını demək çətindir. Bəstəkarlar içərisində ədəbiyyatı, folkloru, dili, mətni onun səviyyəsində bilən yox idi.

Ərtoğrol Cavidin irsi çoxşaxəlidir və xüsusi diqqətə layiqdir. Onun musiqi folkloru və etnoqrafiya ilə bağlı tədqiqatları Azərbaycanın mədəni tarixinin vacib bilik mənbəyidir. O, özü ilə zəngin elmi və mədəni irs qoyub getmişdir ki, bu irs bu gün də tədqiqatçılara və musiqiçilərə ilham verməyə davam edir.

Doğumunun 105 illiyi münasibətilə biz təkcə Ərtoğrol Cavidin şəxsi nailiyyətlərini deyil, həm də milli mədəniyyətin qorunub saxlanması və inkişafına verdiyi töhfənin əhəmiyyətini qeyd edirik. Zaman göstərdi ki, onun işi musiqi elmi və təhsili üçün uzunmüddətli əhəmiyyətə malikdir. Ə.Cavidin adı Azərbaycan mədəni irsinin parlaq simvolu olaraq qalır və onun töhfələri sənəti və elmi qiymətləndirən insanların qəlbində və düşüncələrində yaşayır. Əməkdar mədəniyyət işçisi, filologiya elmləri doktoru Gülbəniz Babaxanlının Hüseyn Cavidin Ev Muzeyində qorunub saxlanılan əlyazmalar əsasında tərtib edərək çapa hazırladığı "Azərbaycanın qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrul Cavid" adlı 13 cilddən ibarət toplu buna sübut kimi göstərilə bilər.

Ərtoğrol Cavid təkcə Azərbaycan musiqişünaslıq tarixində bir fiqur deyil, həm də mədəniyyətə və elmə sadiqliyin nümunəsi olan bir insandır. Siyasi təzyiqlər və şəxsi faciələrə baxmayaraq, o, ölkəsinin zəngin irsini qoruyub saxlaya və onu daha da artıra bilmiş, həyatını Azərbaycan musiqi ənənələrinin öyrənilməsinə həsr etmişdir. Ərtoğrol Cavidin doğumunun 105 illiyi, yalnız onun əlamətdar nailiyyətlərini xatırlamaq üçün deyil, həm də gələcək nəsillər üçün mədəni dəyərlərin qorunub saxlanılmasının əhəmiyyətini bir daha dərk etmək üçün bir fürsətdir.

Bu gün, anadan olmasından bir əsrdən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, Ərtoğrol Cavidin adı musiqi və doğma mədəniyyətə sevgi, bilik və iradənin simvolu olaraq qalmaqdadır.

Kəmalə İSMAYILLI,

filoloq