Azərbaycanın uğurlu inkişafının, dövlət siyasətinin əsasını insan hüquq və azadlıqlarının qorunması, yeni müdafiə mexanizmlərinin müəyyənləşdirilməsi təşkil edir. Müasir dövrdə ictimai həyatın, cəmiyyətin harmonik və sabit inkişafının təmin edilməsi hüquqi dövlət quruculuğunun əsas istiqamətlərindən sayılır. Ölkəmizdə mövcud olan yeniliklərin, davamlı islahatların lokomotivi qismində çıxış edən hüquqi dövlət anlayışı, bütövlükdə, sabit inkişafın əsas təməl prinsipidir. Yerləşdiyi regionun lider dövlətinə çevrilən Azərbaycan özünün inkişaf strategiyasını ən vacib parametrlər üzərində formalaşdırır. Vətən müharibəsindəki qələbə, antiterror tədbirləri nəticəsində suverenliyimizin bərpa olunması ölkəmizi yeni inkişaf mərhələsinə gətirib çıxarıb. Atdığı addımlarda, apardığı uğurlu siyasətdə hər zaman beynəlxalq hüquqa və ədalətə, Konstitusiyaya, bir sözlə, ali hüquqa və qanuna əsaslanan dövlətimiz bütün dünyaya nümunə təqdim edir.
1995-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiya müstəqil Azərbaycanın ilk, ümumilikdə isə ölkəmizin tarixində dördüncü Konstitusiyasıdır. 1995-ci il noyabr ayının 12-də ilk milli Konstitusiyamızın qəbulu müstəqillik tariximizin ən mühüm hadisələrindən biri olmaqla yanaşı, Ulu   Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan dövlətçiliyi qarşısındakı böyük xidmətlərindən biri kimi tarixə yazıldı. Əsas Qanunumuzda insan hüquq və azadlıqlarına geniş yer verilməsi   ölkəmizin demokratiya ideallarına sadiqliyinin göstəricisidir. Sonrakı illərdə Konstitusiyaya edilən əlavə və dəyişikliklər müasir çağırışları və yenilikləri özündə əks etdirməkdədir. 24 avqust 2002-ci il, 18 mart 2009-cu il, 26 sentyabr 2016-cı ildə keçirilən ümumxalq səsverməsi – referendumlarda həyata keçirilən əlavə və dəyişikliklər qanunvericilik bazasının zənginləşməsi, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının əhatə dairəsinin genişlənməsi, sosial-siyasi təsisatların fəaliyyət mexanizminin səmərəlilik səviyyəsinin artırılması istiqamətlərində müstəsna əhəmiyyət kəsb etdi. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında BMT-nin 1948-ci il Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində və digər beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş insan hüquq və azadlıqları əhatəli şəkildə təsbit  olunub.
Müstəqil Azərbaycanın Əsas Qanunu, eyni zamanda milli inkişafın dərin siyasi-hüquqi əsaslarını formalaşdırdı. İlk milli Konstitusiyamızın Azərbaycanın hüquqi, demokratik dövlət kimi formalaşmasındakı rolu əvəzolunmazdır. Konstitusiya ölkəmizdə hakimiyyət bölgüsünü təmin etməklə yanaşı, subyektlərin fəaliyyətinə hüquqi zəmində əlverişli şərait yaradıb. Bütün bunların fonunda isə həyata keçirilən islahatların davamlılığını təmin etmək mümkün olub. 
Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin, suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün qorunması Konstitusiyanın preambulasında başlıca niyyətlərdən biri kimi göstərilir. 2020-ci il sen­tyabrın 27-də Ermənistanın təxribatlarına cavab olaraq başlanmış Vətən müharibəsində əldə edilmiş Zəfər, eləcə də 2023-cü il sentyabrın 19-20-də həyata keçirilmiş uğurlu antiterror əməliyyatı sayəsində ərazi bütövlüyümüz və suverenliyimiz tam bərpa olundu. Bu isə həm də o demək idi ki, artıq Azərbaycan Konstitusiyasının hüquqi qüvvəsi işğaldan azad edilmiş bütün ərazilərdə bərqərar edilib. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2024-cü il 19 sentyabr tarixli Sərəncamına əsasən sentyabrın 20-si Azərbaycan Respublikasında Dövlət Suverenliyi Günü elan edilib.
Yuxarıda qeyd olunan reallıqları ümumiləşdirsək deyə bilərik ki, 2025-ci ilin Azərbaycan Respublikasında “Konstitusiya və Suverenlik İli” elan edilməsi Azərbaycan xalqının birliyinin, həmrəyliyinin və gücünün ifadəsidir. Suveren, bütöv Azərbaycanın inkişaf tarixində adıçəkilən Sərəncam xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu qiymətli dövlət sənədi Azərbaycan Konstitusiyasının bəyan etdiyi niyyətlərdən biri kimi ərazi bütövlüyümüzün və suverenliyimizin tam bərpa olunduğunu, 2025-ci ildə Konstitusiyamızın qəbul edilməsinin 30-cu və Vətən müharibəsində Qələbəmizin 5-ci ildönümü nəzərə alınaraq imzalanıb.
Azərbaycan xalqı bu gün əsrlərboyu arzusu ilə yaşadığı, mübarizə apardığı müstəqil, suveren, qalib dövlətə sahibdir. 2025-ci ilin “Kon­stitusiya və Suverenlik İli” kimi qeyd olunması isə ölkəmizin hərtərəfli inkişafında mühüm mərhələ olacaq, qüdrətli Azərbaycanın dünya ölkələri birliyində özünə layiqli yer qazanmasında, müstəqilliyimizin dönməz və əbədi olmasında özünəməxsus yer tutacağına zəmin yaradacaq.
    
Probasiya xidmətində olan məhkumların sosial adaptasiyası   

2025-ci ilin “Konstitusiya və Suverenlik İli” elan edilməsi dünyada yaşayan bütün azərbaycanlıları sevindirir, ölkənin digər qurumlarında olduğu kimi, ədliyyə işçilərinin də qarşısında mühüm vəzifələr qoyur. Belə ki, cəmiyyətdən təcridetmə ilə əlaqədar olmayan cəzaların əsas məqsədi, məhkumların hüquqlarının qorunması, onların cəmiyyət tərəfindən yenidən qazanılması, azadlıqdan məhrumetmənin tətbiq edilən son vasitə olması və cinayətkarlığa qarşı dövlət tərəfindən hərtərəfli, sistemli yanaşmanın, eyni zamanda məhkumla yanaşı, bütövlükdə, cəmiyyətin mənafelərinin təminidir. Probasiya da məhz məhkumlara daha humanist yanaşmanın təzahür formasıdır.
Probasiya nəzarəti – azadlıqdan məhrumetmə ilə bağlı olmayan cəzalara məhkum edilmiş, şərti məhkum edilmiş, cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azad edilmiş və ya cəza çəkməsi təxirə salınmış məhkumların, habelə alkoqolizm və ya narkomaniyadan müalicə məqsədilə barəsində tibbi xarakterli məcburi tədbirlər təyin edilmiş şəxslərin üzərinə qanunla və məhkəmə qərarı ilə qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsinə nəzarət edilməsinə, məhkumların islah olunması, sosial adaptasiya və reabilitasiyasına yönəlmiş kompleks sosial-hüquqi xarakterli tədbirlər sistemindən ibarətdir. Probasiya nəzarəti müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən həyata keçirilir. Probasiya nəzarətini həyata keçirən icra məmurları bu məcəllə, “İcra haqqında” və “İcra məmurları haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunları ilə müəyyən edilənlərdən əlavə aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirirlər:
• məhkəmə qərarı əsasında elektron nəzarət vasitələrini məhkumlara tətbiq etmək və məhkum tərəfindən həmin vasitələrdən istifadə qaydalarına riayət edilməsinə nəzarət etmək
• məhkumun olduğu yer müəyyən edilmədikdə 10 günədək müddətdə onun axtarılması ilə əlaqədar ilkin tədbirlər həyata keçirmək
• məhkumun olduğu yer 10 gündən artıq müddətdə müəyyən edilmədikdə onun barəsində axtarış elan olunması haqqında qərar qəbul etmək, qərarın surətini müvafiq icra hakimiyyəti orqanına göndərmək, həmçinin məhkumun tutulması barədə Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada vəsatət vermək
• probasiya nəzarəti tətbiq edilən məhkumların islah edilməsi, sosial adaptasiya və reabilitasiyasına yönəlmiş tədbirləri həyata keçirmək.
Ümumilikdə, əgər cəza özlüyündə şəxs barəsində məhrumiyyətlər yaradılmasından və ya onun hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasından ibarət tədbirdirsə, probasiya cinayətkarlara tətbiq olunan bu məhdudiyyətlərin qismən azaldılmasına və onların cəmiyyətin üzvü kimi daha çox hüquqlarının realizəsi üçün şərait yaradır. Azadlıqdan məhrumetmə ilə bağlı olmayan sanksiyalar məhkumların cəmiyyətə yenidən qazandırılması, onlara verilən cəzaların optimallaşdırılması, penitensiar xidmət resurslarından istifadənin minimuma endirilməsi, eyni zamanda cinayətkarlığa qarşı mübarizə işinin sistemliliyi perspektivindən olduqca səmərəlidir. Probasiya azadlıqdan məhrumetmənin ailə münaqişələrinin, məhkumların əmək bazarında iştirakçılığın aşağı düşməsi və bir sıra antisosial və ya cinayət əməli həyata keçirməyə sövq edən səbəblərin nəticələrinin aradan qaldırılmasına kömək edir. Bu sahədə aparılan araşdırmalar və təhlillər göstərir ki, probasiyanın tətbiq edildiyi hallarda şəxslər daha sürətlə islah olunur, onların yenidən cinayət törətməsi hallarına daha az təsadüf edilir.
Probasiya xidmətində olan məhkumların sosial adaptasiyası istiqamətində sosial-psixoloji xidmət üzrə əlaqələrin inkişaf etdirilməsi, sosial müdaxilə, psixososial dəstək sahələrində qabaqcıl metodların tətbiqi, tədqiqat və təhlil işlərinin aparılması, konfranslar, seminarlar və maarifləndirici tədbirlərin təşkili, habelə bu istiqamətdə müasir dövrün tələblərinə cavab verən və ictimai maraqlara xidmət edən əməkdaşlıq münasibətlərinin qurulması əsas məqsədimizdir. Şərti məhkum edilmiş, cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azad olunmuş və ya məhkəmə tərəfindən cəzasının çəkilməsi təxirə salınmış şəxslərə göstəriləcək sosial-psixoloji xidmət ilə bağlı məsələlər təhlil edilib, bu sahədə görüləcək işlər daha da təkmilləşdirilməlidir.
Azadlıqdan məhrumetmə ilə nəticələnən cinayət törətmiş şəxslərin reabilitasiyasına baxıldıqda, prosesin kritik mərhələsi onların cəmiyyətə buraxılmasıdır. Bu, insanın həyatının bir neçə sahəsində dəstəyə ehtiyacı olduğu mühüm keçid anıdır. Tədqiqatlar göstərir ki, bu keçidin idarə olunması reabilitasiya prosesində çox vacibdir. Bu prosesin uğurlu olması üçün qurumlararası əməkdaşlıq lazımdır.
Şəxsin reinteqrasiya və reabilitasiyasının bütün aspektlərini dəstəkləmək üçün (məsələn, təhsil, səhiyyə, mənzil, məşğulluq) müxtəlif xidmətlər: həbsxana, sınaq müddəti, bələdiyyələr, QHT və digərləri arasında müsbət və həqiqi əməkdaşlıq olmalıdır. Məqsəd uzunmüddətli və ardıcıl reabilitasiya prosesini qurmaq, müsbət nəticələr əldə etmək imkanını artırmaq və təkrar cinayət hallarını azaltmaqdır. İdarələrarası əməkdaşlıq təşəbbüslərinin yaradılması üçün əsas komponentlər bunlardır: əməkdaşlıq, ümumi məqsədlər, ümid, ortaq maraq, siyasi iradə, peşəkarlar və maraqlı tərəflərin motivasiyası və müştərilərlə birlikdə müdaxilə planlarının birgə istehsalı, uğurla başa çatdırılan köçürmələrin sayına müsbət təsir və artırılması yeni layihələrdən praktikada daha geniş tətbiqi təşviq etmək, probasiya işçilərinin təliminə dəstək vermək və cinayət mühakiməsinin əsas tərəfdaşları, məsələn, prokurorlar və hakimlər arasında iki qarşılıqlı alətin təşviqi və anlaşılmasını artırmaq məqsədi daşıyır.
Probasiya xidməti ilə köçürmə proseslərində iştirak edən bütün maraqlı tərəflər arasında ünsiyyətin yaxşılaşdırılması, maneələrin müəyyən edilməsi və problemlərin həlli və təkmilləşdirilməsi ilə bağlı işlər aparılmalıdır. Bu əməkdaşlıqlar probasiya işçilərinin bilik, praktiki təcrübələrinin və bacarıqlarının artırılmasına xidmət edəcəkdir.
Probasiya xidməti tərəfindən aparılacaq təlimlər müştərilərlə bilavasitə işləyən probasiya praktikantlarının perspektivlərindən tutmuş prokurorlara, hüquqşünaslara və siyasət məsləhətçilərinə qədər geniş təcrübə qazandıracaqdır. Bundan əlavə, müzakirələr iş potensialının artırılmasına və transfer prosesinin cəlb edilmiş bütün maraqlı tərəflər üçün daha effektiv olmasına zəmin yaradacaq.

Yunis MƏMMƏDOV 
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin Probasiya şöbəsinin rəisi, ədliyyə müşaviri