Dahilər və qəhrəmanlar yurdu
Qədim Kəngərli yurdu. Tarixin o üzündən bəri boylanan, inkişaf edib müasirləşdikcə qədimliyini, ululuğunu qoruyub saxlayan yurd yerimiz. Yolboyu tarixi mədəniyyətinə, mədəniyyəti ədəbiyyatına arxa olub milli dəyərlərimizi, adət-ənənələrimizi qərinələrin saxlancına ərməğan edən bu doğma diyarımın tarixindən əzəmət, mərdlik, mədəniyyətindən zəhmətkeşlik, ədəbiyyatından cəfakeşlik alan insanları barədə düşünürəm. Xalqımıza görkəmli şəxsiyyətlər bəxş edən, hər küncündən tarix boylanan Kəngərlilər elində axarlı-baxarlı sinəsi yaralı Arazın sahilində dayanan Şahtaxtı kəndinin yetirmələri gəlir ağlıma... İctimai xadim Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, polkovnik Əbülfət ağa Şahtaxtinski, akademik Zərifə xanım Əliyeva, Xalq rəssamı Elmira Şahtaxtinskaya, Xalq yazıçısı Hüseyn İbrahimov, professor Tamerlan Əliyev kimi neçə-neçə unudulmaz insan yetişib bu qədim türk elində.
Burada tarix danışır,tarix dil açır
Bir çox yurd yeri kimi qədim Şahtaxtının da adı ilə bağlı xalq arasında dolaşan bir çox rəvayət var. Bir rəvayət Şah İsmayılın ordusunun burada qələbə qazandıqdan sonra Təbrizə gedərək 14 yaşlı İsmayılı taxta çıxarması ilə, digər rəvayətdə isə Şah Abbasa bu yerdə taxt hədiyyə edilməsi ilə bağlıdır. Məşhur rus tədqiqatçısı Smirnov isə 1934-cü ildə “Naxçıvan diyarının tarixi və etnoqrafiyası” kitabında Şahtaxtı adının vaxtilə Şahtaxtı kəndində məskunlaşan Nemətullahi təriqətinə məxsus dərvişlərə gedib çıxdığını, kəndin adının da məhz özünü şah elan edən dərvişin təkyəsinin burada yerləşməsi ilə bağlı olduğu, təriqətin yaradıcısı sufi Əmir Nurəddin Nemətullah ibn Mirabdullanın şəcərəsinin Həzrəti Əlinin oğlu İmam Hüseynin nəvəsi Məhəmməd Baqirə gedib çıxdığı bildirilir. Yayılmış məlumatlara görə, Nemətullahi təriqətinin banisi Nemətullah və ya onun “Şah” ləqəbli davamçılarından biri Naxçıvana məhz Araz çayının indiki Şahtaxtı kəndi ərazisindən keçərək gəlir və “İydəli pir” adlanan ərazidə məskunlaşaraq xanəgahını qurur. Hətta bəzi mənbələrdə deyilir ki, əvvəllər iydəlik olan ərazinin sonralar pirə çevrilərək İydəli pir, yaşayış məskəninin Şahtaxtı adlanması da məhz burada sufi şahın xanəgahının qurulması ilə bağlı olub.
1936-cı ildə arxeoloq Əli Ələsgərov, 1979-1989-cu illərdə arxeoloq Qəhrəman Ağayev tərəfindən aparılan tədqiqatlar zamanı ovçuluğa, balıqçılığa və sənətkarlığa aid çoxlu materialların tapılması nəticəsində ehtimal olunub ki, bu kənd qədim insanların məskunlaşdığı ilk ərazilərdən olub. Şahtaxtının yaşlı sakinlərinin dediyinə görə, vaxtilə bu kənd başdan-başa gözəl bağlarla örtülü olduğundan “baği-cənnət” adlandırılıb. Baği-cənnətin ən gözəl guşəsi “İydəli pir” adlanan ərazi olub. Pirin ərazisindən keçən arxa isə “Şah arxı” deyirmişlər. Kənddən 2 kilometr aralıda yerləşən orta əsrlər dövrünə aid İydəli pir yerli əhalinin inancları ilə bağlı abidədir. Pirin adı ilə bağlı olan əfsanə və rəvayətlərin birində deyilir ki, şahtaxtılı “İydə çiçəyi” adlı bir qızı zorla varlı, çirkin, qoca bir kişiyə ərə vermək istəyirlər. İydə çiçəyi gecə bədirlənmiş ay işığında gizlin bağçaya gələrək Yaradana üz tutub imdad istəyərkən iydə ağacına çevrilir. Həmin vaxtdan ərazi müqəddəs yer olur, iydənin toxumları torpağa tökülərək göyərir və iydəli sahə – bağ yaranır.
Tarixi mənbələrə nəzər yetirəndə görürük ki, 60-dan artıq nəslin nümayəndələrinin yaşadığı Şahtaxtıda ilk Seyidlər sülaləsinin əsasını qoyan şəxs isə Mir Abdulla ağa olub. Deyilənlərə görə, Şahtaxtıdakı tayfa başçılarından ikisinin, Şaxtaxtinskilərin əcdadı İsa Soltanla böyük seyid Mir Abdulla ağa arasında həm də sıx dostluq münasibətləri olub. 1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra hər iki şəxsin nəinki Şahtaxtıda, ümumiyyətlə, Mərənd, Maku, İrəvan, Naxçıvan bölgəsindəki yüksək nüfuzu çar Rusiyası tərəfindən nəzərə alınıb, kəndin siyasi idarəçiliyinə İsa Sultan, dini işlərə isə Mir Abdulla ağa baxıb.
Yaşı yüzü ötən təhsil ocağı
Bu qədim kənd haqqında məlumat almaq üçün tarixi mənbələrə nəzər salanda görürük ki, Şahtaxtıda ilk məktəbin fəaliyyətə başlaması Məhəmməd ağa Şahtaxtlının təşəbbüsü ilə olub. Bunun üçün o öz qohumu Əbülfət ağa Şaxtaxtinskiyə müraciət edir və Şahtaxtıda ikisinifli məktəb açılır. Bu məktəb Naxçıvanın az sayda olan məktəblərindən idi. 1893-cü ildə Məhəmməd ağa Şahtaxtılı bu kənddə rus-tatar məktəbi açır. Həmin məktəbin ilk direktoru isə Əbülqasım Şahtaxtinski olur. Böyük ədib Mirzə Cəlilin “Sahibi-mənsəb, ziyalılar yurdu” adlandırdığı Şahtaxtı kəndinin bu gün adını fəxrlə sadaladığımız ziyalılarının yetişməsində məhz bu təhsil ocağının rolu böyük olmuşdur. Bu gün müasirliyi ilə gözoxşayan bu təhsil ocağı böyük alim, gözəl ana, Tanrının işıqlı bəndəsi akademik Zərifə xanım Əliyevanın adını daşıyır. Burada təhsil alan uşaqlar qədim təhsil ocağının adı tarixə qürurla həkk olunan görkəmli şəxslərin həyat yolundan dərs alıb daha da əzmlə çalışır. Kimisi Zərifə xanım kimi həkim olmaq yolunda irəliləyir, kimisi arzusu ilə yaşayır. Biri alim, digəri hərbçi, biri diplomat olmaq üçün gecə-gündüz zəhmət çəkir.
Şahtaxtinskilər – qədim kəndin şöhrətli nəsli
XIX-XX əsrlərdə elmin bir çox sahələrində böyük nailiyyətlər əldə edən alimlərin əksəriyyəti Şahtaxtinskilər nəslindən olub. Kənddə ömürlərini elmə həsr edən bu şöhrətli nəslin adını əbədiləşdirən, fəaliyyətlərini təbliğ edən bir muzey də var. Şahtaxtinskilər Muzeyini ziyarət edən hər kəs şöhrəti ölkəmizi aşıb keçən nəslin nümayəndələri haqqında məlumat alır. Burada olan hər bir qonaq bu şöhrətli nəslin nümayəndələrinin Azərbaycan xalqlı üçün gördüyü əvəzedilməz xidmətlər barədə öyrənir. Məhəmməd ağa Şahtaxtılı Avropada təhsil alan ilk azərbaycanlı olmaqla bərabər, BDU-nun ilk azərbaycanlı professoru kimi də adını tarixə yazdırıb. Azərbaycanın ilk jurnalistlərindən biri İsa Sultan Şaxtaxtinski “Əkinçi” qəzeti ilə əməkdaşlıq edib. XX əsrin ilk anadilli qəzeti olan “Şərqi-rus” qəzetinin yaradıcısı Məhəmməd ağa Şaxtaxtılı olub. Moskva və Qars müqavilələrinin bağlanmasında böyük xidmətləri olan görkəmli dövlət xadimi və böyük diplomat Behbud ağa Şahtaxtinski, tibb elmləri doktoru və professor adını alan ilk azərbaycanlı qadın Adilə Şahtaxtinskaya, xaricdə təhsil almış ilk azərbaycanlı qadın Leyla, adlarını fəxrlə sadaladığımız bu insanlar bu kəndin yetirdiyi şəxsiyyətlərdən, sadəcə, bir neçəsidir.
Tarixi kənd müasirliyi ilə göz oxşayır
Kəndin ən uca yerində dayanıb ətəyindən Araz keçən qədim yurdu seyr edirəm. Kəndin qədimliyini əks etdirən Şahtaxtı hamamı, Şahtaxtı yaşayış yeri, Şahtaxtı nekropolu, Govurqala, kəndə gələn dümdüz asfalt yol, çiçək açıb, yaşıllaşan ağaclar, əkin-bacada alın tərini torpağa qatan zəhmətkeş insanlar, binası ali təhsil ocağına bənzəyən tam orta məktəbdən xoş ovqatla çıxıb evinə tələsən uşaqlar, Arazın sahilində sərhədlərimizi qoruyan Vətən keşikçiləri, kənd məzarlığında başı üstə üçrəngli, ay-ulduzlu qələbə bayrağı dalğalanan şəhid məzarı...
Əlbəttə ki, bu qədim və şöhrətli kəndi bir neçə sözlə ifadə etmək mümkün deyil, amma Şahtaxtını seyr edəndə tarixi, Vətən sevgisini, müasirliyi bir yerdə görənlərin yaddaşında bir fikir formalaşır: “Vətən sevgisi olan yerdə hər zərrə torpaq çiçək açar”.
Ramiyə ƏKBƏROVA
