Azərbaycan  xalqının ən qədim bayramları içərisində Novruz  bayramı öz həyatiliyi ilə daha çox seçilir, fərqlənir. Novruz bayramlar bayramı, şənliklər şənliyi, xalqın ümumi sevincidir. Bu bayram xalq bayramlarımızın bəzilərinin özülü-bünövrəsi, başının tacı, zirvəsidir.                                 
Bəzi tədqiqatçılar ən gözəl milli-mənəvi  dəyərlərimizdən biri olan Novruz bayramının əsrlər öncə yarandığını söyləyirlər. Belə qənaətə gəlinir  ki, Novruzun izləri Zərdüşt Peyğəmbərin dövründən əvvələ gedib çıxır. Belə qədim tarixə malik olan bu bayram böyük  el şənliyi kimi Azərbaycanın hər bir bölgəsində təmtəraqla qeyd olunur. 
Milli-mənəvi dəyərlərimizin ən böyük hamisi olan Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin dediyi  kimi: “... İndi, Azərbaycan dövlət müstəqilliyini, milli azadlığını əldə edəndən sonra  Novruz  bizim dövlət bayramımız olubdur. Buna görə də xalqımız  gözəl  ənənələrimizi son illərdə sürətlə bərpa edərək respublikamız, xalqımız bu bayramı ildən-ilə daha da şən, gözəl, yüksək səviyyədə keçirir”.
Özündə çox qiymətli tarixi izləri qoruyub  saxlayan  ulu diyarımız  Naxçıvanda da bu bayram lap qədim dövrlərdən keçirilir. Bu gün də bölgəmizin hər bir guşəsində Novruz şənlikləri əsl toy-bayrama çevirilib. Bu şənliklərdə qədim adət-ənənələrə, etiqadlara ciddi əməl olunur.
Novruz bayramının baharla əlaqəsinə dair çoxlu folklor nümunələrimiz də yaşamaqdadır. Çünki baharın gəlişi torpağın oyanışıdır. Yada salsaq ki, ulu babalarımız tarixən maldarlıqla,  əkinçiliklə məşğul olublar, onda  yazın, təzə ilin – Novruzun  gəlişinə onların daha çox sevindiklərinə şübhə yeri    qalmaz.  
Baharın gəlişi ilə bağlı çoxlu xalq oyunları, meydan tamaşaları, adətlər icra olunardı ki, onların bir çoxu  bu gün də diyarımızda yaşamaqdadır. “Kosa-kosa”, “Qodu-qodu”, “Qəzmədaş”, “Siçan-pişik”, “Dizədöymə”, “Gizlənqaç”, “Gözbağlayıcı”, “Bənövşə-bəndə düşə”, “Topaldıqaç”, “Qayışagirmə” və sair oyunlar milli-mənəvi dəyərlərimiz kimi indi də qorunur, onların təbliği, gələcək nəsillərə ötürülməsi diqqət mərkəzində saxlanılır.
Bu bayramın rəmzlərindən biri səmənidir. Bayram ərəfəsində elə bir ev tapmaq olmaz ki, orada səməni göyərdilməsin. Səməni ilə bağlı daha bir adət səməni halvası bişirməkdir. Ancaq asan olmadığı üçün hər adam onu bişirə bilməz. Ona görə də səməni halvasını da xüsusi səriştəsi olan qadınlar bişirərdi. Onun içinə cəviz, fındıq tökərdilər. Qonşular da bəzəkli xonça düzəldib aparardılar  və “Allah qəbul eləsin”, – deyib həyətə düzərdilər. Qaydaya görə, həyətə düzülən xonçalar evə qoyulmazdı. Belə ki, həyətdə ayaq qoymağa yer tapılmazdı. Gecə hamı oturub gözləyərdi ki, filankəsin səmənisi qəbul olacaq, ya olmayacaq. Əgər səməni şirin çıxsa,  demək, qəbul olunub, əgər şirin deyilsə, deməli, qəbul olmayıb.       
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Novruzda bişirilən şirniyyatlar içərisində Ordubad paxlavasının, şəkərburasının, cəvizli Ordubad dürməyinin öz yeri, öz dad-tamı var. El arasında sucuq kimi tanınan şirniyyat növü Ordubad rayonunda daha gözəl bişirilir. İçərisinə cəviz, yaxud badam ləpəsi qoyulan bu şirniyyatlara indi Azərbaycanın müxtəlif  yerlərində rast gəlmək olar.
Bağlar diyarında yaşanan Novruz adətlərindən biri də “Xan bəzəmə”dir. “Xan bəzəmə” mərasimi hər il Novruz bayramı günü keçirilir. Novruzda Ordubadda üç gün ard-arda Xan bəzəyirlər. Bir nəfəri Xan seçirlər. Onu əməlli-başlı əsl xan kimi geyindirirlər. Başına tac qoyurlar. Meydanda hündür bir taxt düzəldib Xanı oturdurlar. İki nəfər balaca uşaq Xanı yelpiklə yelləyir. Kim istəyirsə, könüllü ona nökər, qulluqçu olur.
Qız-gəlinlər, qonaqlar meydanın dövrəsinə düzülüb tamaşa edirlər. Xanın yanına bəzənmiş xonçalar, səmənilər düzürlər. Xan əmr verir. Hamı çalıb oynayır. Hərə öz qabiliyyətini nümayiş etdirir. Burada Təlxəklər də olur. Onlar Xanı güldürməyə çalışırlar. Xan isə gərək gülməsin. Əgər gülsə, onu suya basırlar, təzə Xan seçirlər. Meydanda bir qab qoyurlar. Hamı ora xələt atır. Əgər Xan üç gün vəzifəsinin öhdəsindən yaxşı gəlsə, bu xələtlər ona çatır.
Çərşənbə axşamı Ordubad rayonunun kəndlərində dağların başında tonqal qalamaq ənənəsi də var. Kəndin cavanları əvvəlcədən hazırlıq işləri görər, lazım olan yanacaqları dağın zirvəsinə qaldırarlar. Gün batana yaxın tonqallar alovlanar, qonşu kəndlərin uşaqları da öz tonqallarını çatarlar. Bütün dağların zirvələrində ulu Dədə Qorqudun dediyi kimi, bayram, şənlik tonqalları el bayramının  təntənəsindən soraq verər. 
Ordubad rayonunda  İlaxır çərşənbədən bir gün sonra suüstü at yarışı olur. Kimin atı qalib gələrsə, o adama hədiyyə verilir. 
Dini inanclara görə, qaba un qoyub həyətdə uca bir yerə qoyursan. Xızır Peyğəmbər gəlib əlini basır içinə ruzi-bərəkət bol olsun deyə. 
Novruzda axır çərşənbə günü  Naxçıvanda  “İlaxır” və ya “Yeddiləvin”adı altında bayram edilir. “İlaxır” ilin axırı, “yeddiləvin” isə “yeddi növ”, “yeddi cür” deməkdir. Buna “löyün” də deyirlər. Bu bayramda bazardan hər nə alırsansa, yeddi növ alınmalıdır. Son çərşənbə günü nişanlı qızlara pay aparmaq adəti də diqqəti cəlb edir. Həmin gün xonçalar bəzənər, cəviz, fındıq, püstə, kişmiş, şabalıd, cürbəcür meyvələr, hədiyyələr, boyanmış yumurtalar tabaqlara yığılıb nişanlı qızlara aparılar. Çox zaman qırmızı lent bağlanmış səməniləri də apararlar. Bu da həmin evə xeyir-bərəkət, ruzi gətirsin deyə mənalandırılır. 
Naxçıvanın bütün bölgələrində Novruz  axşamının  səhəri  günü ağsaqqalları, ağbirçəkləri  görmək adəti uzun illərdir, yaşamaqdadır. Ancaq  bir sıra rayonlarımızda, kəndlərimizdə bu adət-ənənə Novruz günü deyil, ilin son çərşənbəsi günü olur. Səhər tezdən qız-gəlinlər axar su üstünə, bulaq başına gedər, evə su gətirər, həmin suyu həyət-bacaya səpərlər. Sonra cavanlar bir alma ilə də olsa, qonşuları, ağbirçəklərin  bayramını təbrik edərlər. Çərşənbə günü hər evdə çoxlu yumurta boyayarlar. Həmin yumurtaları bayramçalıq kimi qonşu uşaqlarına verərlər. Çərşənbə günü kəndlərimizin çoxunda  Novruz  günündə olduğu kimi plov bişirərlər. Plovun “üz-gözünü” isə hər yerdə fərqli hazırlayırlar. Kimisi əti göy-göyərti  ilə bişirib plovun yanına qoyar, kimisi də ətin yanına qovrulmuş, bişirilmiş ərik, albuxara, xurma, şabalıd və sair qoyar. 
Çərşənbə günü həm Naxçıvan şəhərində, həm də kəndlərimizdə gün batanda tonqal qalamaq, od yandırmaq adəti var. Həyətlərdə kol-kosları yığıb yandırarlar. Sonra o tonqalın üstündən tullanıb deyərlər:
    Ağırlığım, uğurluğum
    Bu tonqala tökülsün.
Bir sıra kəndlərimizdə  çərşənbə axşamı Xıdır bayramında olduğu kimi, qapılara papaq atmaq adəti indi də yaşayır. Uşaqlar, yeniyetmələr axşam qonşuların və yaxınların evlərinə şal, papaq atarlar. Ev sahibləri həmin yaylıqlara, papaqlara  pay qoyarlar. Bayram şirniyyatı, cəviz, fındıq, şabalıd, alma və sair. Çərşənbə günü qapı pusmalar da olur. Ona görə də gərək çərşənbə axşamlarında, Novruz günündə ağızdan pis söz çıxmaya. Qonşular ürəklərində niyyət tutub, qapılardan qulaq asarlar. Eşitdikləri ilk söz xeyirli sözdürsə, demək, arzusu həyata keçəcək.
Bayrama bir neçə gün qalmış evin yorğan-döşəyini, pal-paltarını bayıra töküb təmizləmək adəti xalqımızın təmizliklə bağlı inanclarındandır. Xalqda belə bir inam var ki, Novruzda il təzələndiyi kimi, hər şey təzələnməli, təmiz olmalıdır. Elə buna görə də bayram ərəfəsində hər bir uşağa təzə paltar alınır, uşaqlar bir dəsmalla, köynəklə, corabla olsa belə sevindirilir. Gənc qızlar çərşənbə axşamı qonşu  evlərə gələr, əllərində bəzən iki stəkan, fincan gətirərlər. Ancaq danışmazlar, ev sahibi onun niyyət  tutduğunu  bilib, o qabların birinə su tökər. Ondan sonra həmin qız danışar, niyyətinin baş tutub-tutmayacağını söyləyər.
Qeyd edək ki, milli adət-ənənələrimizi, milli dəyərlərimizi qoruyub saxlamaq baxımından Naxçıvan həmişə seçilib, fərqlənir. Milli kökə və adət-ənənələrə qədim diyarımızın sakinləri qırılmaz tellərlə bağlı olduğu üçün bundan sonra da qədim, həmişəyaşar el bayramımız  Novruzu  daha böyük sevinclə qeyd edəcək, onu qoruyub gələcək nəsillərə ən dəyərli  milli bayram kimi çatdıracaqlar.

Sədaqət NEMƏTOVA    
filologiya  üzrə fəlsəfə doktoru, dosent