Saat 6 radələrində hava yenicə ağarmaq istəyirdi. Sübh azanının səsi gəlirdi. Amma bu səhər o səhərlərdən deyildi. Bu səhər alovlu, odlu, dərdli səhər idi. Havadan vahimə qoxusu gəlirdi. Kəndin mərkəzindəki evin alışan divarları, pəncərələrdən qalxan tüstü kəndi qaralan dərdə boğmuşdu. Pərən-pərən düşmüşdü camaat. Səhərin gözü açılmamış qara xəbərə oyanmışdı Kəlbəcər. Həmin gün Ağdabanda bir çox evlər, evlərin içərisində ailələr yanıb kül olmuşdu. Nənələr, babalar, qadınlar, uşaqlar, yarımçıq qalan həyatlar, ümidlər, xəyallar, arzular da yanmışdı. Kəlbəcər dabanından yandırılmışıdı həmin günü. Odu göylərə, tüstüsü dağlara qarışmışdı. Dumanında nisgilə, dağlarında kədərə boyanmışdı dağlar gözəli Kəlbəcər. Gözəlliyindən əsər-əlamət qalmamışdı. Hadisənin səbəbini başa düşə bilməyən kəlbəcərlilərin Azərbaycanla əlaqəsi də kəsilmişdi. Adada təkliyə məhkum edilmiş, əzizləri öldürülmüş Kəlbəcərin yamacları da matəmə bürünmüşdü. Çünki dağlarına od yağmışdı. Yana-yana kül olmuşdu. Boynunu büküb, qoynunu gizlətmişdi gələn kədərdən. Kədəri öz elinə yaraşdırmamışdı.

Portret hekayə

Payızın ilk vaxtları idi. Pəncərə qarşısında oturub payızın şıltaqlığını anbaan izləmək Yusifin ən zövq aldığı mənzərə idi. Ağacların yarpaqlarının tökülməsi, yerdə qalanlarının isə küləyin mehi ilə rəqsindən yaranan xışıltılı səsi onu həmişə özünə heyran qoyurdu. Saatlarla təbiətin keçib gedən işvəsinə, nazına tamaşa edirdi. Arabir yağan yağışlar, dolan buludlar da, sanki həvəskar həmdəmini dilə gətirirdi. Əlinə qarmon alıb,  gözlərini yumaraq təsirlənib doyunca ifa edirdi. Deyirdi, payızda təbiətlə dilə gələn musiqi bir başqa olur, bir də ürək cuşa gələndə. İkisi də bir arada oldu, gəl görəsən. Yaxınları, dostları onun həyat dolu baxışlarını yüksək dəyərləndirir, özünəməxsus dəliqanlılığı ona çox yaraşdırırdılar. Zarafatsız bir günü olmazdı. Əsəblə, yersiz deyilmiş sözləri zarafata salmaq onun mərd obrazına xas idi.  O mərdlik ki onu gələcəkdə qəhrəmanlığa yüksəldəcəkdi...

27 sentyabr II Qarabağ müharibəsi başlayanda ilk yazımın adını hamının ürəyindən xəbər verərək növbəti yazımız Qarabağın işğaldan azad olması diləyilə yazmışdım. Bu yazı da həmin o növbəti yazıdır. Tarixi günə həsr olunan qələbə yazısı. “Qarabağ Azərbaycandır!” fikrinin rəmziləşdirdiyimiz mütləq zəfərinin tarixləşən günüdür. 10 noyabr Günüdür. Qələbəylə zəfərin birləşdiyi çağdır. Və ən nəhayət, 28 ildir, “Qarabağ Azərbaycandır!” təsdiqini dünyaya bəyan etməyə çalışdığını, 44 gündə başlayan azadlıq mübarizəsində ədalətli, mətanətli, güclü, dəyanətli mübarizəsi ilə bəyan etdiyi gündür.

Həsrət dolu illərin yorğun, təlatümlü, gözləri. İntizar dolu baxışları sessiyadakı qərarı gözləyir. Gözdən uzaq könüldən iraq nisgilliklər də yoxdur artıq. Çoxdan arzuolunan, gözlənilən müstəqilliyin havası gəlir. Mənzilə çatan xalq duaları, el niyyətləri qəbul olunub. Hər kəsin ürəyindən xəbər verən o möhtəşəm anlar...Həmin anlar 1990-cı ilin noyabrın 17-də baş verir. 70 ildir əsarətdə qalmağa məcbur edilən, azadlığın kəndarında küncə sıxışdırılan, mənliyini sübut etməyə çalışan, gözlərimizin axtardığı o üçrəngli bayrağım Naxçıvanda sessiyada ulu öndərin rəhbərliyi ilə iclas solununa gətirilərək qaldırılır. Qürurla layiq olduğu yüksəkliyə vurulur. Sevinc gülüşləri ilə  bayraq qarşılama mərasimində fərəh dolur hər kəsin qəlbinə. Üçrəngli bayrağımız dövlət səviyyəsində rəsmi şəkildə qəbul edilir. Birliyimiz, suverenliyimiz Naxçıvandan bəyan edilir. Naxçıvandan duyurulur. O anları bizlər görməsək də, şahidi olmasaq da təssəvvür etməkdə də heç də çətinlik çəkmirik. Böyüklərimizin dediklərindən biz də o xoşbəxt anların eskizin beynimizdə cizirik illərdi bir naxçıvanlı kimi.

(esse)

İki möcüzəli, gözəl, bağlı görünən, açılmaq üçün şəhadət andı içdirən müqəddəs qapılar taybatay açılır... İlahi nur yayılır ətrafa... O qapılar ki, hamıya yox, ancaq müqəddəs əməl sahiblərinə açılır. Qarşılaşdığımız mənzərə isə buradakı gözəlliklərin səbəbini öyrənməyimizi istəyir bizlərdən. Dilə gətirir öz duyğularını, hisslərini, gözləgörünən gözəlliyini. Zülfü pərişan halımızla qapıdan gələn səadət nuruna qərq olmuşuq hamılıqla. Burada kimlər yoxdur, kimlər. Necə də gözəlsən, səadət nuru. Neçə gündür, yorğunduq, halsızdıq. Ruhumuzun belə gözəlliklərə ehtiyacı vardı. Gözlərimiz yumulur, yorğunluğumuz bizi tərk edir, sanki dincəlirik xoşbəxtlik havasıyla. Qəlbimiz qidalanır gözəl ətrindən, cah-calalından gözlərimiz qamaşır. Sirlərlə dolu bu məkan sehrli aləmmidir?

Türkiyə Azərbaycan münasibətlərinin tarixi kökləri var. Bu münasibətlər zamanla soyudulub, nifaq toxumları səpilərək iğtişaşlara səbəb olub. Amma bütün hüquqsuzluqlar, haqsızlıqlar uzun sürmədiyi kimi, bu gün də ədalət öz gücünü göstərib. Sarsılmaz dostluğumuz müstəqilliyimizin bərpasından sonra daha da qüvvətlənib. Səbəb isə bu qardaşlığın tarixə söykənən bəlli bir keçmişinin mövcudluğudur. Bu həqiqi keçmişi heç nə dəyişə bilməz. Mədəni əlaqələrimizdən bəhs edən elmi əsərlər çoxluq təşkil edir. Bildiyimiz kimi, türk xalqlarının kökü eyni genetik irsdən qaynaqlanır. 

Tədqiqatçı Mədət Çobanov “Türkün qızıl kitabı”na (Rəfiq Özbək) istinad edərək türk xalqlarının 112 tanınmış dövlət qurumu haqqında məlumat verir. Bunlar arasında 15 imperatorluq, 38 dövlət, 34 bəylik, 4 atabəylik, 16 xanlıq, 5 cümhuriyyətin adı çəkilir. A.N.Qumilovun tədqiqatlarında da çox sayda türk uluslarının adı çəkilir ki, bunların bir hissəsi böyük köçlər zamanı adları əvəz olunur, yeni adlar qoyulur, coğrafi adlarla adlandırılır, bəzi hallarda əsarət altına düşərək adları zorla dəyişdirilir. Bizim şanlı tarixi keçmişimizə nəzər salsaq, görərik ki, dillərə dastan olan, ellərə nümunə deyilən bahadırlıq, alplıq, ərənlik tarixi ucu-bucağı görünməyən bir mənəviyyat xəzinəsidir. Türkün böyüklüyü elə bir həqiqətdir ki, onu danmaq və gizlətmək mümkün deyil.
İctimai-tarixi proseslər nəticəsində coğrafiyamız hissə-hissə parçalanıb bölünsə də, mərdliyimizdən, əzəmətimizdən, doğrularımızdan, tariximizdən üz çevirməmişik. Zaman-zaman əlimizdən alınan azadlıq, asılılıq bizi kölə halına salsa da, doğma torpaqlarımız işğal edilsə də, bir gün müstəqil olacağımıza, düşmən tapdağında qalan torpaqlarımızın azad olunacağına inanmışıq. Bugünkü hadisələri xatırlamaq kifayətdir.
Tarixə müraciət edib görürük ki, sovet ideologiyasının təsiri ilə iki dövlət arasındakı dostluğu lazımınca işıqlandıra bilməmişik. Səsini duyurmağa çalışanların isə aqibəti zülmlə, ölümlə nəticələnib. Yalnız müstəqillik illərindən başlayaraq aparılan düzgün siyasət nəticəsində bu məsələlər öz həllini tapıb. Bu haqda sonra məlumat verəcəyəm. İndi isə iki ölkə arasındakı qardaşlığımızın inkişaf təməlinin qoyulduğu ilk, müstəqil Azərbaycan dövləti var olmağa başladığı zamanın məşəqqətli illərindən, mübarizə dolu tarixi həqiqətlərindən söz açacağam. Bu mənada, Azərbaycan Respublikasının ilk diplomatlarından olan İbrahim Əbilovdan bəhs etməyin əsl məqamıdır. Onun haqqında bir çox məlumatlar yayımlanıb, elmi-tədqiqat işləri aparılıb. “Şərq qapısı” qəzetinin 2013-cü il 19 fevral tarixli nömrəsində çap olunan “XX əsrin görkəmli Azərbaycan diplomatı” adlı məqalədə, “Mədəniyyət” qəzetinin 2010-cu il 4 iyun tarixli nömrəsində Anadolu (Əbilovun qızı) xanımla müsahibədə bir çox məqamlar geniş təhlil olunur. Həmin məlumatları gözdən keçirib xatırlayaq: İbrahim Əbilov 1882-ci ildə Ordubadda doğulub. Ordubadda Məhəmməd Tağı Sidqinin yaratdığı “Əxtər” məktəbində təhsil alıb, atasını itirən İbrahim ailəsini dolandırmaq üçün təhsilini yarımçıq qoyub Petrovski şəhərinə – indiki Mahaçqalaya üz tutub. Dövrün yaratdığı çətinliklərdən can qurtarmağa çalışan Əbilov az sonra Bakıya gələrək Balaxanı neft mədənlərində işləyib. Sosial-Demokrat “Hümmət” partiyasına daxil olub, partiyanın öncül üzvlərindən biri kimi ictimai-siyasi fəaliyyət göstərib. “Bakı həyatı” qəzetinin redaktoru işləyib.
1986-cı ildə çəkilən “Gecikmiş gündəlik” sənədli filmində qızı Anadolu xanım atası ilə bağlı xatirələrdən danışarkən bu izləri alırıq tarixin səhifələrindən. O dövrün mənzərəsini sözlərlə təsvir etməyə çalışaq.

Türkiyə Azərbaycan münasibətlərinin tarixi kökləri var. Bu münasibətlər zamanla soyudulub, nifaq toxumları səpilərək iğtişaşlara səbəb olub. Amma bütün hüquqsuzluqlar, haqsızlıqlar uzun sürmədiyi kimi, bu gün də ədalət öz gücünü göstərib. Sarsılmaz dostluğumuz müstəqilliyimizin bərpasından sonra daha da qüvvətlənib. Səbəb isə bu qardaşlığın tarixə söykənən bəlli bir keçmişinin mövcudluğudur. Bu həqiqi keçmişi heç nə dəyişə bilməz. Mədəni əlaqələrimizdən bəhs edən elmi əsərlər çoxluq təşkil edir. Bildiyimiz kimi, türk xalqlarının kökü eyni genetik irsdən qaynaqlanır. 

Tədqiqatçı Mədət Çobanov “Türkün qızıl kitabı”na (Rəfiq Özbək) istinad edərək türk xalqlarının 112 tanınmış dövlət qurumu haqqında məlumat verir. Bunlar arasında 15 imperatorluq, 38 dövlət, 34 bəylik, 4 atabəylik, 16 xanlıq, 5 cümhuriyyətin adı çəkilir. A.N.Qumilovun tədqiqatlarında da çox sayda türk uluslarının adı çəkilir ki, bunların bir hissəsi böyük köçlər zamanı adları əvəz olunur, yeni adlar qoyulur, coğrafi adlarla adlandırılır, bəzi hallarda əsarət altına düşərək adları zorla dəyişdirilir. Bizim şanlı tarixi keçmişimizə nəzər salsaq, görərik ki, dillərə dastan olan, ellərə nümunə deyilən bahadırlıq, alplıq, ərənlik tarixi ucu-bucağı görünməyən bir mənəviyyat xəzinəsidir. Türkün böyüklüyü elə bir həqiqətdir ki, onu danmaq və gizlətmək mümkün deyil.
İctimai-tarixi proseslər nəticəsində coğrafiyamız hissə-hissə parçalanıb bölünsə də, mərdliyimizdən, əzəmətimizdən, doğrularımızdan, tariximizdən üz çevirməmişik. Zaman-zaman əlimizdən alınan azadlıq, asılılıq bizi kölə halına salsa da, doğma torpaqlarımız işğal edilsə də, bir gün müstəqil olacağımıza, düşmən tapdağında qalan torpaqlarımızın azad olunacağına inanmışıq. Bugünkü hadisələri xatırlamaq kifayətdir.
Tarixə müraciət edib görürük ki, sovet ideologiyasının təsiri ilə iki dövlət arasındakı dostluğu lazımınca işıqlandıra bilməmişik. Səsini duyurmağa çalışanların isə aqibəti zülmlə, ölümlə nəticələnib. Yalnız müstəqillik illərindən başlayaraq aparılan düzgün siyasət nəticəsində bu məsələlər öz həllini tapıb. Bu haqda sonra məlumat verəcəyəm. İndi isə iki ölkə arasındakı qardaşlığımızın inkişaf təməlinin qoyulduğu ilk, müstəqil Azərbaycan dövləti var olmağa başladığı zamanın məşəqqətli illərindən, mübarizə dolu tarixi həqiqətlərindən söz açacağam. Bu mənada, Azərbaycan Respublikasının ilk diplomatlarından olan İbrahim Əbilovdan bəhs etməyin əsl məqamıdır. Onun haqqında bir çox məlumatlar yayımlanıb, elmi-tədqiqat işləri aparılıb. “Şərq qapısı” qəzetinin 2013-cü il 19 fevral tarixli nömrəsində çap olunan “XX əsrin görkəmli Azərbaycan diplomatı” adlı məqalədə, “Mədəniyyət” qəzetinin 2010-cu il 4 iyun tarixli nömrəsində Anadolu (Əbilovun qızı) xanımla müsahibədə bir çox məqamlar geniş təhlil olunur. Həmin məlumatları gözdən keçirib xatırlayaq: İbrahim Əbilov 1882-ci ildə Ordubadda doğulub. Ordubadda Məhəmməd Tağı Sidqinin yaratdığı “Əxtər” məktəbində təhsil alıb, atasını itirən İbrahim ailəsini dolandırmaq üçün təhsilini yarımçıq qoyub Petrovski şəhərinə – indiki Mahaçqalaya üz tutub. Dövrün yaratdığı çətinliklərdən can qurtarmağa çalışan Əbilov az sonra Bakıya gələrək Balaxanı neft mədənlərində işləyib. Sosial-Demokrat “Hümmət” partiyasına daxil olub, partiyanın öncül üzvlərindən biri kimi ictimai-siyasi fəaliyyət göstərib. “Bakı həyatı” qəzetinin redaktoru işləyib.
1986-cı ildə çəkilən “Gecikmiş gündəlik” sənədli filmində qızı Anadolu xanım atası ilə bağlı xatirələrdən danışarkən bu izləri alırıq tarixin səhifələrindən. O dövrün mənzərəsini sözlərlə təsvir etməyə çalışaq.

Əvvəl zaman içində Qarabağda xan nəslindən olan Ağabəyim adlı gözəl, işvəli-nazlı bir şairə yaşarmış (Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı). Şeirli-sözlü şairə təbiəti bir başqa cür sevərdi. Dağ döşündə əsrarəngiz görünən yamaclar, düzlər, ətəklərdə bitən güllər-çiçəklər, heyranedici, füsunkar gözəlliklər onun həyat enerjisini yüksəldər, əhval-ruhiyyəsini birə-beş artırardı. Təbiətə aşiq Ağabəyim güldən-çiçəkdən yazar, Vətənə şeirlər, bayatılar, mədhiyyələr həsr edərdi. Elə bu səbəbdən idi ki, saraya gələnlər Ağabəyim ağadan gözəl şeirlər dilərdi. O da bu istedadı ilə fəxr edər, təbini işə salıb, ilhamını dilləndirərdi. İlhamı təbiət olan Ağabəyim ağanın güllərə, çiçəklərə qarşı fərqli sevgisi vardı. İncə, zərif gözəlliklərin vəhdətindən aləmə işıqsaçan güllüklər ona görə həyatın ağ-qara hissəsinin rəngli fonu idi. Ən çox sevdiyi gül isə Şuşada bitən “xarı bülbül” adlı gözəllər gözəli, dillər əzbəri bir gül idi. Nadir olan bu bitki yalnız bu yerlərdə bitirdi. Onun intizarlı duruşu, ədalı görünüşü bağçanın tamamlanan yar-yaraşığıydı. Hər səhər adəti üzrə yuxudan oyanan kimi bağa tələsər, güllər içində incə duruşu ilə hər çiçəkdən seçilən xarı bülbülü salamlayar, iyləyib xoş sözlər deyər, ona sevgisini səmimi hissləri ilə ifadə edərdi. Sanki xarı bülbülün bu gözəlliyini, onun içindəki işığı yalnız Ağabəyim ağa görərdi. Kimliyindən asılı olmadan bu gülə kim baxsaydı, ona heyran olardı. Özünəxas qəmzəli duruşu, cazibəli hüsnü hər kəsi valeh etmişdi özünə. Onu dərib bağına aparanlar da az deyildi. Gəl ki, kim onu bağında aparıb əkmişdisə, “nazlı” gül “küsmüşdü” həmin bağdan, bağçadan. Elə açmadan saralıb-olmuşdu yad bağçalarda. Ona görə Ağabəyim ağa elə hiss edirdi ki, bu gülü hamı görə bilər, amma onun kimi hamı baxa bilməz. Bu baxışlarda nələr yoxdu, nələr? Bu baxış Ağabəyimin xarı bülbülə bəslədiyi xüsusi sevgi hisslərindən ibarət idi. Aralarında elə bir bağ yaranmışdı ki, xarı bülbül də öz aşiqini görməyəndə boynunu bükər, kimsəsiz uzaqlara baxardı, gözləri yol çəkərdi. Bir az geciksəydi, hər yerə səs salar, ətrafa boylanar, güllərdən, çiçəklərdən öz aşiqini xəbər alardı. Xəbər almayanda da ağzını bıçaq açmazdı. Ta ki uzaqdan hüzuruna gələn Ağabəyimi görüncəyə qədər.