“Zirvə” kitab evindən reportaj 

Bilik xəzinəsinin qapılarını üzümüzə açan kitabların insanların mənəvi inkişafında, onların şəxsiyyət kimi formalaşmasında, dünyagörüşünün zənginləşməsində necə mühüm rol oynadığını hamımız yaxşı bilirik. Kitab oxumağın faydasını hamı dərk edir, ancaq hər kəs bundan yetərincə yararlanmağı bacarmır. Buna görə də mütaliə mövzusu vaxtaşırı olaraq televiziya və radioda, mətbuatda əsas müzakirə predmetinə çevrilir. Kimisi gənc nəslin mütaliəyə marağının azlığından, kimisi Azərbaycan dilində lazımi ədəbiyyatların olmamasından gileylənir, kimisi də əksinə, mütaliəyə maraq göstərənlərin sayının getdikcə artdığını düşünür. Bu müzakirələrdə hər kəsin özünəməxsus cavabları və yanaşma tərzi olur. Biz isə bu məsələləri bu dəfə, necə deyərlər, “ilk əldən” – kitab mağazasından araşdırmağa çalışdıq. Məqsədimiz hazırda muxtar respublikamızda mütaliəyə marağın hansı səviyyədə olması idi. Bu düşüncə ilə üz tutduq Naxçıvan şəhərində yerləşən “Zirvə” kitab evinə.

Çinar ağacları nədənsə xüsusi diqqətimi çəkir. Bilmirəm, minlərlə il yaşamasına, hündür və əzəmətli olmasına, yoxsa özünəməxsus formada olan yarpaqlarına görəmi? Çinarı, adətən, dözüm, uzunömürlülük rəmzi kimi dəyərləndirirlər. Mən isə “xatirələr ağacı” adlandırıram çinarı. Qocaman çinar ağacı kölgəsi ilə, sadəcə, insana sərinlik və rahatlıq bəxş etmir. Bu kölgə məni həm də dərin xatirələrə qərq edir.
Elə xoşlayıram ki, çinar altında saat­larla oturub xəyala dalmağı. Bir azdan yarpaq tökümü başlayacaq, bu qoca çinarın yarpaqları da həzin-həzin süzülərək ana torpağın qoynuna pənah aparacaq. Həyat da belə deyilmi?! Ulu Yaradanın verdiyi ömür ağacımızdan neçə-neçə yarpaqlar qopub düşür, nələrisə itiririk. Amma ümidimizi itirmirik, saralan yarpaqların yerində yamyaşıl yeni ümidlər cücərir. Elə çinarın yarpaqları kimi. Onun da üzərindəki damarlarda sanki bir “ümid” axır – mənim yerimə yenisi gələcək deyə. Ötən payız qucaqlaşıb pıçıldaşan xəzəl səsini baharda yaşıl yarpaqlardan zövq alan quşların səsi əvəz etdiyi kimi.
Min illərin yorğunluğunu üzərində saxlayan qoca çinar nə qədər dözümlü olsa da, onun yarpaqları çox kövrəkdir. Bəlkə də, elə çinarın qocaldığını görüb bir azdan saralıb-solacaq, sonda sərt budaqlardan ayrılaraq quru xəzələ çevriləcək. Bəli, min illər boyunca qocaman çinar yerində qalır, dəyişən isə hər il təzələnən yarpaqlar və yaşlaşdıqca onun bağrına iz salan qırışlar olur. Hə, bir də çinarın canlı şahidi olduğu dövr və insanlar dəyişir. Xalq şairi Səməd Vurğunun təbirincə desək:

Qədim oğuz-türk tayfalarının yaşayış məskəni olan Kəngərli yurdu tarixi-arxeoloji abidələri ilə yanaşı, xalqımızın mənəvi inanc yeri olan ziyarətgahları ilə də zəngindir. XVIII əsrin türk səyyahı Övliya Çələbinin yazdığı “Səyahətnamə” kitabında göstərilir ki, təkcə qədim Qarabağlar şəhərində 70-ə yaxın məscid, pir və ziyarətgahlar olub. Yaşlı adamların dediyinə görə, sovet dönəmində həmin ziyarətgahların bir çoxu dağıdılıb, kərpicləri sökülərək rus zabitləri üçün binalar tikilib. Ancaq xalq tərəfindən qorunub saxlanılan bəzi ziyarətgahlar var ki, bu gün də əhali həmin yerləri ziyarət edir.
Rayondakı ziyarətgahlardan ən qədimi Qarabağlar kəndindəki Asnı piridir ki, onun yaranma tarixi eramızdan əvvəl I minilliyə dayanır. Deyilənə görə, bu pirin yaxınlığında olan eyniadlı bulaq uzaq Göyçə gölünün suları ilə əlaqədardır. Belə rəvayət edilir ki, keçmiş vaxtlarda Qarabağlar (Qalaçıq) şəhərinə, uzaq Göyçə mahalından bir tacir karvan ilə daşduz aparmaq üçün Naxçıvana gedən vaxt Qalaçıqdakı bazarda dayanmalı olur. O, bir şəxsin əlində özünün əvvəllər itirdiyi naxışlı əlağacını görərək tanıyır və sevincək on il əvvəl başına gəlmiş hadisəni xatırlayır. Həmin tacir Göyçə gölündən qayıqla keçən zaman qəflətən yaranan tufan nəticəsində qayıq çevrilir və tacir çətinliklə canını qurtarır. Tacir mallarından çox qaraağacdan yonulmuş naxışlı əlağacının suda batmasına heyifsilənir. 10 ildən sonra tacir özünün əlağacını qalaçıqlı şəxsdə gördükdə çox sevinir. Ağacın onun olduğunu sübut etmək üçün yivli baş hissəsini burub açır və içərisində gizlətdiyi qızıl sikkələri yerə tökür. Camaat təəccüblənərək tacirin əlağacı ilə qızıllarını özünə qaytarır. Tacir isə ­halallıq kimi qızılların yarısını itmiş əlağacını tapan şəxsə verir və onu haradan tapdığını soruşur. Həmin şəxs isə əlağacını təpədəki Asnı bulağından tapdığını söyləyir. Bu əhvalatı eşidən qalaçıqlılar (qarabağlarlılar) Asnı bulağını Allahın möcüzəsi kimi müqəddəs bilib oranı pirə çevirirlər. Tacir isə həmin qızıllarla Asnı bulağında min baş erkək qurbanlıq quzu kəsdirməklə əhaliyə ehsan verir. O dövrdən bu günədək bu yer insanların mənəvi inanc yerinə çevrilib. Pirin ətrafında həmərsin, yemişan kolları, cır armud, alma, alça kimi meyvə ağacları var. Buradakı həmərsin kollarının budaqlarına rəngli parça bağlamaq ziyarətçilərin istəyi, arzusu, niyyəti ilə bağlıdır. İnanırlar ki, bununla onların niyyətləri qəbul olar. Yaxınlıqdakı Asnı pirində isə orta əsrlərə aid iki məzar yerləşir. Epiqraflar tərəfindən məzarların üzərindəki sinə­daşlarının yazılarının oxunması nəticəsində tədqiqatçılar bu məzarların XIV əsrə aid olması qənaətinə gəliblər.

Maraq və həyəcanla çıxdığımız yolun uzaq olmasına baxmayaraq, heç də yorğun deyilik. Əksinə, seyrinə daldığımız mənzərələr – xəfif əsən küləyin mehindən dəniztək dalğalanan, yamyaşıl  çəmənliklərə naxış salan rəngarəng çiçəklər, zümrüd rəngli, gözyaşıtək saf bulaqlar insanın ruhuna rahatlıq bəxş edir. Gedəcəyimiz ünvana yaxınlaşdığımızı yol qət etdikcə sərinləyən havadan da bilirik. Çünki bu yerlər yayın ən qızmar çağında belə, uca zirvəsindən qarı əskik olmayan Gəmiqayanın qoynuna sığınan yurd yeridir. Bəli, bura Ordubad rayonunun Ələhi kəndidir. İlin bu vədəsində yaşıllıq və onun üzərinə əlvan xalı kimi sərilən çiçəklərdən də əbəs yerə bəhs etmədim. Çünki bu səfalı məkanda arandan fərqli olaraq hələ də yazın ətri duyulmaqdadır.

Əyriçayın sol sahili, Qapıcıq dağının ətəyində yerləşən bu kəndin adı “çökəklik” mənasına uyğun gəlsə də, yaşayış məntəqəsi indi öz inkişafının zirvəsindədir. Dağların əhatəsində yerləşən kəndə daxil olarkən gördüyümüz mənzərə – bir tərəfi qədim tarixə malik əfsanəvi yurd yeri Gəmiqaya, bir tərəfi yay fəslinin qızmar çağında könüloxşayan başıqarlı dağlar, min bir dərdin dərmanı yeraltı mineral bulaqlar, yolboyu kəndə gələnləri salamlayan meyvə ağacları, nadir ağaclar diyarı olan Tillək meşəsinin füsunkarlığı, insanın ruhunu dinləndirən Əyriçayın şırıltısı...

Qədim diyarımız tarixən zəngin təsərrüfat ənənələri ilə seçilib. Bu ənənələr içərisində isə meyvəçilik özünəməxsus yerə malikdir. Təsadüfi deyil ki, meyvəçilikdən söz düşəndə ilk olaraq ağlımıza belə ənənələri ilə məşhur olan Ordubad rayonu gəlir. Doğma Naxçıvanımızın bu bölgəsinə üz tutan qonaqların rayona xas olan milli mətbəxə maraqları artdıqca bu yurd yerinin meyvələrindən dadmaq və özləri ilə sovqat aparmaq istəyənlərin sayı da çoxalır. Elə bu səbəbdəndir ki, bu yaxınlarda Bakıdan gələn qonağım fürsət bilib Ordubadı gəzmək, daha çox təbii məhsulları, dünyada şöhrət tapan meyvələri ilə tanış olmaq istəyirdi. Bayram günləri olduğu üçün onun bu xahişini yerinə yetirməyi özümə borc bildim. Çünki biz hamımız həm də Naxçıvanımıza gələn qonaqların bələdçisi olmalı, diyarımızı hər yerdə tanıtmalı, təbliğ etməliyik. Ertəsi gün müasir Ordubad şəhərinin çinarlı, kəhrizli qədim məhəllələrini gəzib, təmiz havasında sərinlik tapdıq.

Qədim məhəllələr qonağımızı olduqca heyrətləndirsə də, bu barədə yazıb mətləbdən uzaq düşmək istəmirəm. Bir az da yol kənarlarındakı meyvə bağlarını gəzdikdən sonra həmsöhbətimi Ordubad şəhərindəki bazara aparmaq qərarına gəldim. Çünki həmin bazar Ordubadda meyvəçilik və mətbəx ənənələrinin nə qədər zəngin olduğunu nümayiş etdirən ünvanlardandır. Təsərrüfatçılar yetişdirdikləri təzə-tər məhsulları həmin bazara satışa çıxarmaqla həm də bu diyarın meyvəçilik şöhrətini nümayiş etdirirlər. Buradakı müxtəlif sortlarda şaftalı, gavalı, alma, armud, ərik, alça, çiyələk, böyürtkən və digər meyvə, tərəvəzlər bol məhsuldan xəbər verir. Digər tərəfdən qonağımızın gələn gündən sorağına düşdüyü Ordubadın sucuğu, alanası, miyanpuru, qaxı və çırtmasından da bu bazarda ürəyin istəyən qədər tapmaq mümkün idi. Yolboyu qonağıma ordubadlıların meyvələrdən mürəbbə və qurudulmuş halda qış üçün də hər zaman tədarük görmələri haqqında həvəslə məlumat verdim. Ona qurudulmuş armud, ərik və almadan qax, şaftalının xüsusi növü olan nazlı şaftalıdan alana, miyanpur, cəvizdən sucuq, alçadan çırtma hazırlanmasından, bu məhsulların nəfis görünüşündən və qeyri-adi ləziz dadından danışdım. Bildirdim ki, uzun müddət qaldığından bu məhsulları Ordubad bazarında ilin bütün fəsillərində tapa bilərsən. Bir sözlə, bu naz-nemətlər Ordubadın zəngin mətbəx mədəniyyətinin nümunəsi kimi müasir dövrümüzdə də süfrələrin bəzəyinə çevrilib. Etiraf edim ki, qonağımız da təzə məhsullardan daha çox Ordubad süfrəsinin bu nadir inciləri ilə maraqlanırdı. Dadına baxdıqca onların necə hazırlanmasından tutmuş istifadəsinə və faydalarına qədər hər biri haqqında məlumat almaq istəyirdi.

Ailə öz üzvlərini formalaşdırıb cəmiyyətə təqdim edən kiçik bir toplum olsa da, milli mentalitetimizdə onun böyük mənəvi çəkisi var. Bu məsuliyyətli yükü daşımaq, demək olar ki, bizim həyat amalımızın əsasını təşkil edir. Ona görə ki, cəmiyyətimizdə hər kəs öz ailəsi üçün çalışır, əsl xoşbəxtliyi bunda görür. Ailəsinə dəyər verib, onu yaşadan isə öz xalqının, dövlətinin gələcəyinə xidmət edir. Çünki o, nümunəvi ailə üzvü kimi cəmiyyətə yararlı nəsil yetişdirir.

Cəmiyyətimizdə nümunəvi ailə dedikdə həm də uzun ömür sürən ailələr nəzərdə tutulur. Onlardan biri də Ordubad rayonunun Bist kəndində yaşayan Tahirovlar ailəsidir. Təməli 70 il bundan öncəyə dayanan bu ailəni, əslində, lap çoxdan tanıyıram. Demək olar ki, özümü və dünyanı dərk etdiyim gündən... Bu ailənin varlığı mənim həyatımda əhəmiyyətli rol oynayıb. Buna görə də 30 illik bir dövrünə şahidlik etdiyim iki insanın birgə keçən ömür hekayəsini yazmağı qərara aldım.
Mahmud Tahirov 1927-ci ildə Nürgüt kəndində doğulub. Qonşu Xurs kəndində dünyaya göz açan Tutu nənənin isə bu il 90 yaşı tamam oldu. Onların taleyi isə 70 il bundan öncə, 1949-cu ilin Novruz bayramında – martın 21-də birləşib.
Əslində, bu iki dünyagörmüş insanı canlı tarix kimi qəbul edirəm. O dövrün ağrılı, acılı, müharibələrlə dolu illərini onların dilindən, xatirələrindən çox eşidib, təsəvvürümdə çox canlandırmışam. Gəlin onlarla sizi də tanış edim. Başlayaq 92 yaşlı Mahmud Tahirovdan...

Yolumuz yaşı min illərə söykənən, qədim tarixə, gözəl təbiətə, zəhmətkeş və torpağa bağlı insanları olan Ordubad rayonunun Nəsirvaz kəndinədir. Avtomobilimiz hamar yollarla irəlilədikcə sehrinə düşdüyümüz mənzərələr – gözəllik libası geyinən dağlar, dərələr, göyqurşağının rənglərini kölgədə buraxan rəngarəng çəmənliklər ruhumuza dinclik bəxş edir.
Küləyin həzin mehindən yarpaqların pıçıltısını dinlədikcə, yenicə yağan yağışdan islanan torpağın ətrini hiss etdikcə xoş duyğular təlatümə gəlir, təbiət büründüyü libası ilə qəlbimizi riqqətə gətirir. Düşüncələrimizdə gözoxşayan mənzərələri və bərəkətli günləri ilə təcəssüm olunan fəsillərin yaraşığı yayı gözəl Naxçıvanımızın dağ kəndlərində müşahidə etmək, doğrudan da, bir başqa aləmdir. Belə əsrarəngiz mənzərələri heyranlıqla izlədiyimi görən sürücü deyir ki, Uca Yaradan bu yerlərə hər neməti bəxş edib. İlin bütün fəsillərində, günün hər çağında gözəldir, cazibədardır bu yerlər. Gilançay, Əyriçay boyunca sıralanan kəndlərdə uzaqdan boy göstərən yaraşıqlı binalar isə, heç şübhəsiz, gündən-günə inkişaf edən Naxçıvanın müasir mənzərəsidir. Görünən odur ki, muxtar respublikamızda aparılan geniş quruculuq, abadlıq işlərindən bütün kəndlərimizə pay düşüb. Günü-gündən yeniliyə qovuşan kəndlərdə mühüm infra­struktur layihələri həyata keçirilib. Bu yerlərdə aparılan quruculuq tədbirlərindən Nəsirvaz kəndi də öz payını alıb. Səfərimiz zamanı digər dağ kənd­ləri ilə yanaşı, bu kəndə də şəhər mədəniyyəti gətirildiyinin şahidi olduq. İstifadəyə verilən kənd və xidmət mərkəzləri, müasirtipli məktəb, mədəniyyət və səhiyyə ocaqları xidmətin səviyyəsini yüksəldib.

(Esse)

Buradan şəhərimizin aşağı məhəllələrini canlandıran mənzərələri seyr etmək mənə daha xoş gəlir. Xüsusən gümüş kəmərtək parlayan xan Arazın səltənətinin seyrinə daldıqca doyumsuz gözəlliklərin şahidi olursan. Axşam tərəfi qürub edən Günəşin şəfəqləri Arazı rəngdən-rəngə boyayır.
Gözümün önündə canlanan bir maraqlı mənzərə də var burada. Adama elə gəlir ki, burada nə zamansa yer yerindən oynayıb. Uca qayalar parçalanaraq sinəsində sevənlərə yer ayırıb. Nə zaman buraya üz tutsam, uzun-uzadı salınan pillələrlə aşağı doğru enirəm. Elə buradaca ağlıma gözəl şairimiz Muxtar Qasımzadənin bu misraları düşür...

Qaya pilləkəndən enib gəlirəm
Yanında qalmağa, Qızlar bulağı.
Bir həzin nəğməyə dönüb gəlirəm,
Mən sənin olmağa, Qızlar bulağı.

Yayda səs-səsə verən su damlalarlı, qışda buz şəlaləli Qızlar bulağı... Əfsanə və rəvayətlərdə adıçəkilən, şəninə nəğmələr qoşulan, şeirlərdə vəsf edilən nazlı təbiət gözəli... Heç düşünmüsünüzmü bura niyə “Qızlar bulağı” adlandırılıb?
Hər ziyarətə gəldiyimdə bu sualla dərin düşüncələrə qapılıram. Bəlkə də, qayaların arasından daranıb süzülən mirvari su damlaları qızların zülfünə bənzədiyi üçün buraya Qızlar bulağı adı veriblər: